De Nieuwe Taalgids. Jaargang 55

Identificerende vergelijking

De vergelijking, zegt Stutterheim in zijn boek over de metafoor (p. 286), is in al haar vormen een beschouwend naast-elkaar-stellen van twee leden.

Tot haar wezen schijnt mitsdien te behoren, dat tussen een term A en een term B een overeenkomstigheid wordt geconstateerd, een tertium comparationis, op zodanige wijze, dat elk van die beide zijn zelfstandigheid bewaart. De man die zegt: ‘de jeugd is als de lente des levens’, vergist zich geen ogenblik in de identiteit van de jeugd ener- en van de lente anderzijds, ook al betrekt hij dit jaargetijde metaforisch op het leven.

Nu bestaat er een Duitse anekdote over een leraar die een scholier terechtwijst met de woorden: ‘Toen Alexander de Grote zo oud was als jij, had hij al de halve wereld veroverd’. Waarop de gevatte knaap antwoordde: ‘Die had dan ook Aristoteles als leraar gehad’.

De formulering van deze kritiek en antikritiek leent zich tot een lichte wijziging, die er niet zóveel aan verandert, dat het wezen zou worden aangetast. De leraar had kunnen zeggen: ‘Toen een man als Alexander zo oud was als jij’, en de leerling: ‘Die had dan ook een man als Aristoteles als leraar gehad’.

Dat de tweede lezing een toch wel iets andere inhoud heeft dan de eerste, kan zonder bezwaar worden erkend, maar de hoofdzaak is, dat hier een vergrijp plaatsheeft tegen de bovenomschreven wezenheid van een vergelijking.

Het twee-termensysteem blijft onaangeroerd ook dan, wanneer het eerste lid met het tweede wordt vereenzelvigd: ‘de jeugd is de lente des levens’, en zelfs tot op zekere hoogte, als de grote stap gezet wordt naar de volslagen metafoor: ‘de lente van zijn leven was lang voorbij’. In het laatste geval blijft de geïntendeerde betekeniswaarde (jeugd) virtueel aanwezig; zonder dat bestaat er geen metafoor.

Wanneer ik nu toch zeg, dat in de vergelijking, in de als-formule, elk van de

[p. 214]

beide termen zijn zelfstandigheid bewaart, is daarmee bedoeld, dat zij beide tot uitdrukking komen, en wel zodanig, dat de functie als element van een vergelijking formeel blijkt.

Bezien wij nu het verhaaltje van Alexander en Aristoteles. Het is met een bepaalde opzet gekozen, nl. wegens de uniciteit van de betrokken personen. Er is maar één Alexander de Grote, evenzo maar één Aristoteles. Dat er metaforische Alexander de Grotes en Aristotelessen denkbaar zijn, is vooralsnog van geen belang, omdat die namen hier de aldus benaamde historische personen-zelf representeren.

Wat zou nu, in termen van vergelijking, de zin kunnen zijn van ‘een man als Alexander’, ‘een man als Aristoteles?’ Het antwoord zal moeten luiden, dat deze als-formule, beoordeeld als datgene waarvoor ze zich uitgeeft: een vergelijking namelijk, geen zin oplevert. Er wordt in het geheel geen man als Alexander, -als Aristoteles bedoeld. Bedoeld is niemand (niets) anders dan Alexander, resp. Aristoteles zelf.

Deze merkwaardige soort van vergelijking, die geen vergelijking wil zijn. is alles eerder dan zeldzaam, en beperkt zich ook geenszins tot eigennamen. De docent die uitleg wil geven over de wet van Verner, en daarbij naar een voorbeeld grijpt, zal b.v. zeggen: ‘Neem eens een woord als vriezen, met zijn opvallende vormen vroor, gevroren; of een znw. als haas naast het Engelse hare’. Hij bedoelt in het geheel niet een-woord-als, maar de woorden-zelf. Op een ander ogenblik zal hij zeggen: ‘Naast een geval als het hier besprokene zouden zonder moeite een aantal andere geplaatst kunnen worden’. Wederom bedoelt hij het geval-zelf, niet enig ander geval. Elk ander geval zou behoren tot de ‘andere’.

Gevoeglijk laat zich voor dit, toch wel zeer opmerkelijke verschijnsel de benaming identificerende vergelijking gebruiken. Immers wat zich hier voordoet, is niet het normale op-elkaar-betrekken van twee termen. Men intendeert niet in werkelijkheid datgene wat formeel wordt uitgedrukt, niet een-man-als, een-geval-als, een-woord-als, maar identiek de man-zelf, het geval-zelf, het woord-zelf.

Houden wij onze speciale soort van vergelijking tegen het licht van Stutterheims categorische, uitspraak dan plaatst ons deze voor het alternatief, aan te nemen dat er aan de alomvattendheid daarvan toch iets ontbreekt, óf te besluiten tot de concessie, dat onze vergelijking er in werkelijkheid geen is. Dit laatste was in feite de reactie van een vakgenoot aan wie ik onlangs dit probleem voorlegde.

Bestaat er desondanks een mogelijkheid om aan de klem van de tang te ontkomen?

Misschien kunnen we iets bereiken door de vraag te stellen: Als iemand niet op het oog heeft een-geval-als enz., maar het geval enz. zelf, waarom zegt hij dat dan niet? Want zonder enige zin kan een dergelijk onlogisch taalgebruik toch ook niet zijn. Er is nu eenmaal, om met Henri Frei te spreken, een grammaire des fautes.

Dat het principe, de aanleg van onze constructie een echte vergelijking constitueert, daaraan kan geen twijfel zijn. De (zo)als-formule laat geen andere interpretatie toe. Zij moet een op de basis van haar uitdrukkingsvorm zindragend syntagma zijn geweest, vooraleer te worden tot wat men een ‘construction vide’ zou kunnen noemen naar analogie van Meillets ‘mots vides’. Daar blijft trouwens nog wel iets van hangen. Aandachtige beschouwing doet ons immers zien, dat in de verbindingen een-man-als enz. de daarná vermelde persoon of zaak iets exemplarisch' aan zich heeft: er zouden er meer kunnen zijn. In plaats van

[p. 215]

de gekozen voorbeelden die de grammatische wisseling moesten toelichten, had de docent er andere kunnen nemen.

Met Alexander en Aristoteles bereiken wij, of overschrijden wij, de grens. Ze hebben dan ook iets geforceerds.

Ik geloof dat in ons verschijnsel een zekere overeenkomst kan worden geconstateerd met de NTg LII 163 v. besproken ‘syntactische aporie’. Daar betrof het de verbinding een van de, gevolgd door een relatieve zin die ontspoort door aansluiting niet aan zijn eigenlijke antecedent, maar aan een. De verklaring was, dat hetgeen iemand zeggen wil, niet dat antecedent betreft, maar ‘een’: ‘hij is zeker een van de beste beeldhouwers die in dat tijdperk gewerkt heeft’. In het geval dat wij nu behandelen, domineert de aandacht voor de tweede vergelijkingsterm, en wel in die mate, dat de illogiciteit op de koop toe genomen wordt. Speciale gerichtheid van de aandacht is oorzaak van menig paralogisme in de uitdrukkingsvorm. ‘Die is ook alweer dood’ werd gezegd in een gesprek: paradoxale inkorting van: ‘alweer iemand die gestorven is, en deze keer is hij het’. In ons geval van ‘vergelijking’ zouden we kunnen zeggen, dat een ontledigde syntagmatische vorm overblijft. De oorspronkelijke waarde schuift naar de achtergrond, wordt vervangen door een nieuwe functie.

Aan deze kan men een plaats toewijzen in het geheel van het veelomvattend verschijnsel waarvoor de naam ‘uitgestelde mededeling’ passend zou zijn. Het wordt gekarakteriseerd hierdoor, dat een aangelegenheid waarvoor een spreker aandacht wil vragen, niet aanstonds, maar eerst na enig inleidend voor-werk wordt genoemd. Op deze wijze bevordert hij, dat de gewenste aandacht inderdaad aan zijn mededeling, vraag, of wat het wezen mag, te beurt valt. Hij is zekerder van het effect. Naast het gerief van enig uitstel in de keuze van bewoording, schijnt mij dit b.v. de functionele waarde van het heden ten dage tot een gemeenplaats ontaarde voor-zinnetje ‘Het is (namelijk) zó, dat enz.’(es ist nämlich so, dass). Soortgelijke functie vervult de vraag waarop de toegesprokene onmogelijk het antwoord kan weten, en die enkel de opmerkzaamheid wil prikkelen: ‘Weet je wat ik gisteren heb meegemaakt?’ Iemand die zegt: ‘Zal ik je nu eens vertellen hoe het allemaal geweest is’, stelt formeel een vraag aan zichzelf. In het licht van de uitgestelde mededeling laten zich ook omschrijvende wendingen beschouwen, die b.v. uit het Frans welbekend zijn: ‘c'est moi’, ‘qu'est-ce que vous dites?’, ‘est-ce que vous avez vu ..’, en vele andere. Ook na Horn en Bally en Praat op heterdaad is er nog plaats voor onderzoek en systematisering op dit gebied. De ‘onbeholpen’ omschrijving met het hulpwerkwoord doen hoort hierbij thuis. Gedeeltelijk althans, want ze heeft ook het potentiële voordeel, dat ze de werkwoordsbuiging reduceert tot het vormensysteem van één enkel werkwoord, een krachttoer die voor een kunsttaal uit een oogpunt van ‘efficiency’ een zekere aantrekkelijkheid moet bezitten.

De identificerende vergelijking mag functioneel dan al geen vergelijking kunnen heten, zij bewaart er althans de gedaante van. In de praktijk van het taalleven bezet zij een niet onaanzienlijke plaats. Als restant van haar oorspronkelijke inhoud is haar een zekere vaagheid eigen. Daarnaast een retarderende werking, die in hoe geringe mate dan ook, en meestendeels onopzettelijk, de aandacht prikkelt. Op die wijze heeft zij een zin en een functie als element van de ‘uitgestelde mededeling’.

Nijmegen, februari 1962

L.C. Michels.