De Nieuwe Taalgids. Jaargang 55

De Lusitanismen in de Itinerario van Jan Huygen van Linschoten (1563-1611) I

Iedere lezer van de ITINERARIO, VOYAGE OFTE SCHIPVAERT van JAN HUYGEN VAN LINSCHOTEN NAER OOST OFTE PORTUGAELS INDIEN valt het op, hoeveel woorden zuiver Portugees zijn of door het Portugees beïnvloed werden. Soms ontmoet men zelfs zinsconstructies die alleen duidelijk worden, wanneer men ze in het Portugees vertaalt. Deze zijn overigens vrij zeldzaam.

Het is natuurlijk geen wonder dat Jan Huygen vooral in zijn vocabulaire veel heeft overgenomen van wat hij dagelijks hoorde gedurende een periode van twaalf jaar. Immers van 1580 af, toen hij voor het eerst als zeventienjarige knaap in Lissabon kwam tot 1592, toen hij voorgoed in zijn geboortestad Enkhuizen terugkeerde, had hij vrijwel uitsluitend Portugees gesproken. Van 1583 tot 1587 was hij administrateur geweest van de aartsbisschop D. Vicente da Fonseca te Goa in Portugees-Indië, waar hij nog enige tijd verbleef na de dood van de aartsbisschop in 1587. De terugreis naar Europa duurde heel lang en Jan Huygen werd door allerlei tegenslagen onderweg zeer opgehouden. Dat alles kwam echter zijn Portugees ten goede.

Wij willen in dit en in het volgend artikel de Portugese vorm van vele woorden, substantiva, die aanduidingen zijn voor planten, dieren, edelstenen, ook dikwijls aardrijkskundige namen van kapen, rivieren, steden en soms ook typische Portugese werkwoorden, adjectieven, bijwoorden en nog vele andere releveren, alsook een enkele zinsconstructie die feitelijk Portugees getint is. Een van de meest opvallende constructies, welke Jan Huygen veel gebruikt en die aan het 16de eeuws Portugees doen denken, is wel die van werkwoorden als zijn met een Gerúndio om een durativum aan te duiden, tegenwoordig nog vooral zeer gebruikelijk in Brazilië, in het Mod. Portugees echter vervangen door een constructie met het voorzetsel a gevolgd door een Infinitivus.

Het is natuurlijk dat Jan Huygen in de bibliotheek van de aartsbisschop hoofdzakelijk de Portugese kroniekschrijvers over India heeft gelezen. Zijn eigen boek ITINERARIO is een handige compilatie geworden van deze hele literatuur met voor mijn gevoel heel weinig origineels. Jan Huygen zal met verrukking al die boeken hebben gelezen, want zijn enthousiasme voor het Oosten komt duidelijk naar voren in zijn beschrijvingen. Veel compositie was er niet voor nodig, hij behoefde slechts de gelezen teksten te vertalen of te resumeren, hetgeen hij dan ook deed. Wij zullen er hem niet te hard om vallen, ook als heel veel bij een nauwkeurige tekstvergelijking van de ITINERARIO met de

[p. 162]

bronnen, zal blijken te zijn overgenomen uit de Portugese auteurs. Vele frappante overeenstemmingen hebben me daar nu al van overtuigd. We moeten er hem dankbaar voor zijn dat hij als enige Hollander in zijn tijd in staat was die werken uit het Portugees te vertalen en zijn landgenoten zo voortreffelijk op de hoogte wist te brengen van de toestanden in het Verre Oosten, waar zij spoedig mee in aanraking zouden komen tijdens hun reizen naar het Oosten. De voornaamste bron van Jan Huygens beschrijvingen is wel het epos OS LUSÍADAS van Luís Vaz de Camões geweest. Wanneer hij landstreken van India, Achter-Indië, de Indische Archipel en vooral de Molukken, Timor en de kleine Soendaeilanden beschrijft, waar hij nooit geweest was, nam hij dit over uit de LUSÍADAS en wel in het bijzonder uit de Xde zang, waar Camões alle eilanden van de Indonesische Archipel beschrijft, die hij met eigen ogen had aanschouwd. Ook nam hij de tekst over uit de DÉCADAS van João de Barros, verder uit het vervolg van deze DÉCADAS van de hand van Diogo de Couto, die tot 1570 archivaris geweest was van de stad Goa in India, waar Jan Huygen zelf 13 jaar later kwam. Ook nam hij dikwijls iets over uit Lope de Castanheda's HISTÓRIA DO DESCOBRIMENTO E CONQUISTA DA INDIA PELOS PORTUGUESES. In het tweede deel van zijn ITINERARIO neemt hij zijn beschrijvingen over de planten, edelstenen en de geografie van het Oosten over uit Garcia da Orta's boek OS COLÓQUIOS DOS SIMPLES E DROGAS E COUSAS MEDICINAIS dat in 1563 in Goa was uitgekomen, een boek dat later ook in ons land bekend zou worden door de verkorte Latijnse vertaling van Carolus Clusius. De verdienste van Jan Huygen is geweest dat hij al deze bronnen voor de Hollanders van de 16de eeuw heeft vertaald, toen nog bijna niemand Portugees verstond in ons vaderland. Voor de moderne Lusitanist is het echter een teleurstelling te moeten constateren dat er zo weinig overblijft van de legende der originaliteit, zodra hij de oorspronkelijke Portugese werken vergelijkt met de ITINERARIO.

Men moet achteraf nog verwonderd zijn dat Jan Huygen na 12 jaar onder de Portugezen te hebben geleefd, zijn Hollands nog betrekkelijk weinig verleerd was en het nog vrij correct schreef.

Bij de hier volgende aanhalingen, citeer ik naar de tekst uitgegeven door Prof. Dr. H. Kern in 2 delen (herzien en van commentaar voorzien door Dr. H. Terpstra), Den Haag, 1955-'56, ook wat de paginering betreft.

Eerst volgen hier de volkomen Portugese woorden, al dadelijk in de titel: ITINERARIO = reis of reisroute, PROHEMIO Mod. Portugees Proémio = voorwoord, inleiding, TEGIO Mod. Port. Tejo = Taag, de rivier van Lissabon.

Hoofdstuk I.
P. 3.	successor Mod. Port. sucessor = opvolger.
P. 4.	tavardilha Mod. Port. tabardilho of tabardilha = tropische koorts, waarbij het hele lichaam bedekt wordt met rode vlekken.
P. 6.	Lisbona (of Lisbõa), oude vorm van het gedenasaleerde Lisboa, de hoofdstad van Portugal.

Hoofdstuk II
P. 10.	reysen Port. reises (de populaire vorm met een dubbele meervoudsuitgang, zoals men in het colloquiale en populaire Portugees heden ten dage nog milreises in plaats van milréis hoort. reises en réis = realen, oud Portugees geldstuk.
P. 12.	reys = réis; hetzelfde als het voorafgaande.

[p. 163]

Hoofdstuk III
P. 11.	seto piloto, waarschijnlijk een verschrijving voor het Portugese woord sotapiloto = onderstuurman.
P. 11.	merinho Port. meirinho = politieagent.
P. 11.	officiaal Port. oficial = officier.
P. 12.	strincero Port. estrinqueiro = touwslager, ook: matroos die het touwwerk bedient.
P. 12.	arroba Port. arroba = oud Portugees gewicht, 15 kilo ongeveer.
P. 16.	parcel Port. parcel = zandbank, rif, klip.
P. 16.	pescada Port. pescada = wijting.

Hoofdstuk IV
P. 24.	pangaios = pangaios = kleine Aziatische schepen van stevig met touw vastgebonden planken gemaakt.
P. 25.	monssoyns Port. monções = moessons. Waarschijnlijk heeft Jan Huygen zo goed mogelijk getracht de Hollandse schrijfwijze aan te passen aan de Portugeze uitspraak.
P. 28.	estreyto de Mecca Port. Estreito de Meca = de zeestraat van Mekka.

Hoofdstuk V
P. 29.	almadia Port. almadia, uit het Arabisch overgenomen: al-maadia, een klein Arabisch vaartuig, gemaakt van een uitgeholde boomstam.
P. 30.	‘een sieckte extraordinario’ Port. uma doença extraordinária = een buitengewone, bijzondere ziekte.
P. 34.	Cabo de Moncadon. De cedilha onder de c ontbreekt, die waarschijnlijk in de Nederlandse druk is uitgevallen, maar waarschijnlijk wel geschreven werd door Jan Huygen. Port. Cabo de Monçadon of Cabo de Monçadão = Kaap Monsadão bij Ormuz. Op de kaart van Jan Huygen komt voor: Cabo de Moasandaon, dat weer een andere schrijfwijze van dezelfde kaap is en de klank iets dichter benadert.

Hoofdstuk VI
P. 34.	Sino Persico Port. Sino Pérsico = Perzische Golf.
P. 36.	alcatifas Port. alcatifas (Arab. al-katifah) = tapijten.
P. 36.	cafila Port. cáfila (Arab. kafilah) = een groep Arabische kooplieden die de woestijn doortrekken, een karavaan.
P. 39.	especiael Port. especial = speciaal. De esp- verraadt de Portugese oorsprong van het woord.

Hoofdstuk VII
P. 42.	iorijms Port. jorins, mvd. van jorim = brokaatstof.
P. 43.	golfo Port. golfo = golf, zeeboezem.

Hoofdstuk IX
P. 46.	colchas Port. colchas = bedspreien.
P. 46.	persintos Port. percintos of percintas = geteerd zeildoek.
P. 47.	alambar Oud Port. alambar, Mod. Port. alambre (deze vorm komt ook voor bij Jan Huygen) = amber.
P. 47.	annil Port. anil = blauwe verfstof.

[p. 164]

Hoofdstuk XI
P. 51.	quintael Port. quintal = gewicht van 4 arrobas, ongeveer 60 kilo.
P. 61.	Batycola Port. Baticalá, stad in India, ook geciteerd door Camões, Os Lusíadas, X, 66.
P. 53.	Samatra Oud Port. Samatra, Mod. Port. Sumatra, cf. Camões, Os Lus., X, 124.
P. 55.	bramenes Port. Brâmenes = Brahmanen, een vorm die men overal bij João de Barros, Camões etc. vindt.
P. 55.	Coulon Oud Port. Coulom of Coulam of Coulão, stad in India, gelegen aan de kust van Malabar.

Hoofdstuk XII
P. 58.	C. de Comorijn Port. Cabo de Comorim = Kaap Comorin, de uiterste Zuidkaap van India tegenover Ceylon.

Hoofdstuk XIII.
P. 58.	cayro Port. cairo, uit het malaiala-tamil kayuru, kokoshaar, waarvan touw en matten gemaakt worden.
P. 58.	Maldyva of Maledyva Port. Maldiva = de archipel van de Maladieven in de Indische Oceaan.

Hoofdstuk XIV
P. 61.	Pico de Adam Port. Pico de Adam of Pico de Adão = Adamspiek, de hoogste berg op Ceylon. De hele passage is overgenomen en vertaald uit Camões, Lus. X, 136.

Hoofdstuk XV
P. 68.	cheylas Port. cheilas = katoenen stoffen.
P. 68.	sarasso Port. saraça uit het Maleis serasah, Javaans sarasah. = gekleurde katoenen stoffen.

Hoofdstuk XVI
P. 70.	Chatigan Oud Port. Chatigam Mod. Port. Chatigão, de stad Chittagong in het tegenwoordige Oost-Pakistan. Cf. Camões, Lus., X, 121: Catigão.
P. 71.	larijns Port. larins = oude Portugeze munt.
P. 71.	cassa Port. cassa = soort weefsel.
P. 71.	beatillia Port. beatilha = baai-stof.
P. 71.	candil Port. candil uit Tamil kandi = een maat voor rijst en andere droge waar, ongeveer 14 schepel.
P. 72.	algallia Port. algália, uit Arab. al-ghaliah = civet.
P. 72.	abadas Port. abadas = rhinocerossen.
P. 73.	mossijs Port. maciço = massief. Ongetwijfeld heeft Jan Huygen hier inderdaad de meer populaire vorm mociço gehoord in plaats van maciço en hij imiteerde eenvoudig het Portugees, waarin de a na of voor een nasaal, zoals de m, nog in Modern Portugees dikwijls als een open o (ɔ) wordt uitgesproken, soms ook vóór de nasaal, b.v. somana = semana of samana = week, en wel in archaïsch en dialectisch Portugees; fome, tegenwoordig algemeen beschaafd Portugees voor Middeleeuws Portugees fame van Latijn fames = honger. Het populaire woord met o heeft het in dit geval dus gewonnen van het meer gecultiveerde. In Brazilië hoort men na de m zeggen: monhã voor manhã = ochtend, morgen.

[p. 165]

P. 73.

rota Port. rota uit Maleis rotan, ons Nederlandse rotan = riet, waarvan stoelen en matten worden gemaakt.

Hoofdstuk XVII
P. 76.	martavanas Port. martabanas = een soort van grote kruiken, die gemaakt werden in de stad Martaban in Birma.
P. 77.	calaem Port. calaim = Indische tin.
P. 77.	benjoim Port. benjoim uit het Arabisch luban djawi = Javaanse wierook.

Hoofdstuk XIX
P. 82.	viçorey Oud Port. viço-rey, Mod. Port. vice-rei = onderkoning van Portugal in India.
P. 83.	Jor Port. Jor, samentrekking van Johore, koninkrijk op het schiereiland Malakka.

Hoofdstuk XX
P. 85.	camphora Oud Port. câmphora, Mod. Port. cânfora.
P. 85.	caixa Port. caixa, uit het Tamil overgenomen: kas'u, Cingalees kasi, waarschijnlijk door de Portugezen volksetymologisch verward met hun eigen woord caixa = kas, kassa, overgenomen uit het Vulgair-Latijn capsa van het Grieks kapsè, Frans caisse, Provençaals caissa, Ital. cassa, maar dit woord betekent in het Portugees van India een Indische koperen munt, dat het Engels in de vorm cash in die betekenis waarschijnlijk aan het Portugees heeft ontleend.
P. 86.	baston Oud Port. bastom of bastam, Mod. Port. bastão = een soort kruidnagel, cf. Garcia da Orta, Colóquios, ed. van 1872, Colóquio XXV, p. 102.
p. 86.	sarasses de gabares Port. saraças de gabares, geweven katoenen stoffen om de koopwaren in te wikkelen. Sarasses of saraças werd al eerder behandeld op p. 68. Gabar uit het Javaans en Maleis gěběr = gordijn of emballagestof.
P. 86.	satepos(s)a Oud Port. sateposa = katoenen stof uit Bengalen.

Hoofdstuk XXI
P. 88.	cannequijn Port. canaquim = een geweven Indische stof.
P. 88.	Maluco Port. Maluco (as Ilhas Malucas) = de Molukken. Er bestaat een eigenaardige volksetymologie in het Portugees: maluco betekent in het Portugees gek, men zou, als men op de ilhas Malucas was geweest, tropenkolder hebben gekregen, wat bij de Portugezen op die eilanden waarschijnlijk wel dikwijls het geval zal zijn geweest.
P. 89.	conquista Port. conquista = verovering.

Hoofdstuk XXII
P. 90.	Cabo de Singapura Port. Cabo de Singapura = kaap van Singapoer.
P. 90.	Sinosura Port. Cinosura. Deze gehele zin overgenomen uit Camões, Lus. X, 125. Cinosura is niet een plaatsnaam, zoals Jan Huygen denkt, maar duidt het gesternte van de Kleine Beer aan, bij gevolg het Noorden.
P. 90.	Pan en Patane Port. Pam e Patane, twee steden in Malakka, ook genoemd bij Camões, Lus. X, 125, waarvan de gehele passage een parafrase is.
P. 91.	pala dagula Port. pau d'águila = een speciaal aromatisch hout in India en in het gehele Oosten.
P. 91.	calamba Port. calambá, Oud Port. calamba of calambac, de vorm die men ook vindt bij Orta, Colóquio XXX, p. 122, ed. van 1872.

[p. 166]

P. 91.	bezar, bazar, bezoar Port. bezoar, uit het Perzisch padzahr, Arab. bazahr, een versteende stof, die zich in de maag, ingewanden en urinewegen van viervoetige dieren afscheidt en in de Oudheid al als tegengif werd gebruikt.
P. 91.	Camboja Port. Camboja = Kambodja, cf. Camões, Lus., X, 127.
P. 91.	sapon Oud Port. sapom, Mod. Port. sapão uit het Javaans sepang = verfhout, dat zowel uit India als uit Brazilië kwam, het hout dat zelfs Brazilië zijn landsnaam schonk in de vorm brasil-hout, een naam die al veel eerder bekend was dan het jaar 1500, toen Brazilië ontdekt werd door Pedro Álvares Cabral.
P. 91.	Champâ Port. Champa = Tsjampa, een streek in Achter-Indië, cf. Camões, Lus. X, 129. De volgorde van deze teksten volgen de Lusíadas, Xde zang, op de voet en zijn dus daar duidelijk uit overgenomen, zo niet uit de Décadas van João de Barros, die ook weer door Camões in zijn epische versie werden gevolgd.
P. 91.	Cauchinchina Oud Port. Cauchinchina, Mod. Port. Cochinchina, cf. Camões, Lus. X, 129, ook in verband met Lus. X, 126, welke teksten alle hier na elkaar werden gereproduceerd door Jan Huygen met alle bijzonderheden die erin staan.
P. 92.	Mecom Port. Mecom = de rivier de Mekong in Achter-Indië, ook deze plaats werd vertaald uit Lus. X, 127.
P. 94.	Aynao Port. Ainão = het eiland Hainan aan de Chinese kust. Het til- teken (~) werd op de tweede a weggelaten, waarschijnlijk omdat de Nederlandse drukker dit teken niet bezat, cf. Lus., X, 129.

Hoofdstuk XXIII
P. 95.	Cantao Port. Cantão = Kanton, een Chinese stad, weer zonder til, waarschijnlijk om de zelfde reden als hierboven is genoemd.
P. 96.	papo Port. papo = gewicht van 100 gram.
P. 96.	ambar Port. âmbar = amber.
P. 97.	aljoffar Port. aljôfar uit het Arabisch al-djauhar = kleine parel.
P. 97.	brocado Port. brocado = brokaat.
P. 100.	mandorins Port. mandarins = Chinese ministers en de hoogste staatsambtenaren, mandarijnen.
P. 102.	costuyme Port. costume = gewoonte.

Hoofdstuk XXIV
P. 103.	frontespicio Port. frontispício = titelpagina van een boek. Hier: de aanblik van de stad. Jan Huygen schreef het woord met een e, zoals hij het hoorde uitspreken.
P. 103.	architectura Oud Portugese spelling architectura, nu arquitectura gespeld, maar de uitspraak is de zelfde gebleven.
P. 104.	retract Oud Portugese spelling retracto, nu retrato = portret.
P. 106.	nigromant Port. nigromante = waarzegger. De i duidt aan dat het woord niet aan het Frans nécromant kan ontleend zijn.

Hoofdstuk XXV
P. 110.	Lankijn Port. Nanquim = Nanking, een stad in China. Jan Huygen heeft ongetwijfeld een l horen zeggen, in plaats van een n. Heel interessant is het verschijnsel van de l voor een n in de plaats, dat men heel dikwijls in het Portugees tegenkomt, b.v. naranja > laranja, verder Lat. me-

[p. 167]

	mŏrare > Oud Port. membrar > Oud Port. nembrar > Mod. Port. lembrar = in herinnering brengen.
P. 110.	retres Port. retrós, uit Latijn retorsus = lett. het gewondene, n.l. garen,
P. 110.	pico Port. pico, uit Maleis pikul, een maat of gewicht in het Verre Oosten, dat overeenkomt met 61 kilo.
P. 112.	verdette Port. verdete = kopergroen.

Hoofdstuk XXVI
P. 117.	chaa Port. chá, uit het Chinees tsja = thee.
P. 120.	bonses Port. bonzos = Boeddhistische priesters in Japan.
P. 122.	Lequeo pequeno en Lequeo maior, de Portugese benaming van de Lioe-Kioe eilanden, Groot-Lioe-Kioe en Klein-Lioe-Kioe, tussen China en Japan.

Hoofdstuk XXVII
P. 123.	alcatyffas Port. alcatifas = tapijten, een oorspronkelijk Arabisch woord.
P. 123.	Deli Oud Port. Deli, Mod. Port. Delhi. De inwoners Delis vindt men precies zo zonder h geschreven in Camões, Lus. VII, 20. Zie ook de Primeira Década da Ásia, Boek V, Hoofdstuk II, waarvan Jan Huygen een résumé geeft in zijn beschrijving in dit hoofdstuk, waarin ook de schrijfwijze Deli voor deze stad is opgenomen.
P. 123.	Decam Oud Port. Decam, Mod. Port. Decão, Dekkan, landstreek in India.
P. 124.	Reysbutos, Port. Reisbutos of Raiputos, een heidense volksstam in India. Zie ook Garcia da Orta, Colóquio X, p. 33 en p. 34, waaruit deze passage door Jan Huygen werd vertaald.
P. 131.	Sabayo Port. sabaio uit het Arabisch of Perzisch sahib = heer.

Hoofdstuk XXVIII
P. 135.	passos Oud Port. passos = poorten van een stad.
P. 135.	passo seco Port. passa seca = rozijn, krent. Waarschijnlijk werd het woord in de 16de eeuw nog mannelijk gebruikt, getuige de eind o, in het modern Port. is het echter vrouwelijk.

Hoofdstuk XXIX
P. 137.	mestiços Port, mestiços = mensen van gemengden bloede. castiços Port. castiços = mensen van zuivere Europese afkomst.
P. 138.	leylon Oud Port. leilom of leilam, in het Maleis overgenomen uit het Portugees in de vorm lelang = publieke verkoping.
P. 142.	trafficantes Port. traficantes = handelaars.
P. 142.	xeraffijns Port. xerafins (Arab. charifi of ach'rafi) = geldstukken van 300 realen.
P. 142.	pardau Port. pardau, ook een geldstuk van 300 realen matricola generael Port. matrícula geral = algemeen register.
P. 143.	moso de camera Port. moço de câmara = kamerdienaar.

Hoofdstuk XXX
P. 147.	pallamkijn Port. palanquim = palankijn.
P. 148.	rosquilhos Port. rosquilhas = een soort gebak.
P. 150.	chatijns Port. chatins = bedriegelijke kooplieden, eig. hoofden van het koopmansgilde. Het woord werd uit het Sanskrit overgenomen.

[p. 168]

Hoofdstuk XXXI
P. 152.	manilias Port. manilhas = armbanden, armringen.
P. 153.	gorgoletta Port. gorgoleta = aarden kruikje.
P. 155.	dutroa Oud Port. dutroa Mod. Port. dutró of datura. Zie ook Orta, Colóquio XX, P. 83, ed. van 1872, waar ook datura staat. Deze vrucht is een doornappel.
P. 157.	arrequa Oud Port. arrequa, Mod. Port. arreca of areca = betel. Nu volgen de woorden die, hoewel zij afleidbaar zijn uit het Portugees, toch een enigszins gewijzigde, verhollandste vorm hebben.
P. 8.	schrevijn Port. escrivão = schrijver, secretaris. Daar dit woord noch in Verwijs en Verdam staat, noch in Knuttel, kan men aannemen dat dit door Jan Huygen uitgevonden woord eenvoudig teruggaat op het Portugees.
P. 8/9.	ofereceren Port. oferecer = aanbieden. De in het Nederlands meer gebruikte vorm offreren is natuurlijk aan het Frans ontleend.

Hoofdstuk III
P. 11.	guardiaen Port. guardião, een titel van een onderofficier op een Portugees schip.
P. 17.	Mahometanen Port. Ma(h)ometanos = Mohammedanen, misschien ook al in het Nederl. veel eerder via het Frans uit de Iberische talen overgenomen in deze vorm.

Hoofdstuk IV
P. 29.	fruyten, plur. Oud Port. fruitos of fruitas, Mod. Port. frutos, frutas = fruit in de collectieve betekenis.
P. 29.	Indianen Port. Indianos = inwoners van India of Hindoes, terwijl het Nederlands met Indianen bij voorkeur de inwoners van Zuid-Amerika aanduidde, die de Portugezen juist niet Indianos, maar Índios noemden.

Hoofdstuk V
P. 33.	‘die stadt Aden confineert metten berg ghenaemt Darsira’ Port. a cidade de Adém confina com a serra d'Arzira, de letterlijke vertaling van Camões, Lus. X, 99: ‘No reino da seca Adém, que confina com a serra d'Arzira...’
P. 34.	‘... die custe vervolgende noorwest aen tot die C. de Moncadon’ Port. seguindo a costa para o Noroeste até o cabo de Monçadon. De vorm noorwest zonder d in het midden, volgt m.i. het Portugese gebruik van de d-loze vorm Noroeste. De tekst is in overeenstemming met Lusíadas, X, 102.

Hoofdstuk VI
P. 37.	datelen Oud Port. dátiles of dáteles = dadels. De t wijst m.i. op een directe overname uit het Portugees.
P. 38.	adverteren Port. advertir = opmerkzaam maken op.

Hoofdstuk XI
P. 55.	mesquiten Port. mesquitas = moskeeën.

Hoofdstuk XII
P. 58.	fusten Port. fustas = langwerpige, platboomde vaartuigen.

[p. 169]

Hoofdstuk XIII
P. 58.	coquen Port. cocos = kokosnoten, maar ook wel eens kokospalmen, zoals op p. 62 voorkomt. De schrijfwijze is daar kocken. Men vindt echter ook de vormen op zijn Portugees cocus en cocos.

Hoofdstuk XIV
P. 62.	robassen Port. robazes = robijnen.
P. 62.	‘uyttrecken van edele stenen’ Port. extrair as pedras preciosas = delven van edelstenen. Het Frans kent natuurlijk ook extraire in de betekenis van delven en mogelijk was deze betekenis al in het 16de eeuw Nederlands uit het Frans overgenomen, maar dit kan ik zelf niet nagaan.
P. 63.	pertijckigh, ongetwijfeld de metathesisvorm Port. pártico van prático = bekwaam, ervaren.

Hoofdstuk XV
P. 64.	comersie Port. comércio = handel.

Hoofdstuk XVI
P. 70.	captijven Oud Port. captivos, Mod. Port. cativos = gevangenen.

Hoofdstuk XVII
P. 75.	fabulen Port. fábulas = fabels. De u wijst m.i. op de Portugese ontlening.

Hoofdstuk XVIII
P. 80.	refereynen Oud Port. refrões, Mod. Port. rifões = vierregelige gedichtjes of coupletten, die meestal een spreekwoord inhouden. Het kan ook zijn dat refereynen uit het enkelvoud refrão is overgenomen en met een Nederlandse meervoudsuitgang is geconstruëerd. De Portugese uitgang -ão geeft ein of ijn in het Nederl., zoals ook in het al eerder genoemde schrevijn van escrivão.
P. 81.	Jauwen Port. Jaus = Javanen.

Hoofdstuk XX
P. 85.	benjoin van Boninen Port. benjoim de Boninas = benzoë-hars van Boninas, cf. Orta Colóquio IX, p. 28 benjuy de boninas.

Hoofdstuk XXIII
P. 95.	bergantynen Port. bergantins = brigantijnen, een soort schepen. Het Frans kent brigantins uit het Italiaans brigantini, waarvan ook het Ned. waarschijnlijk is afgeleid.
P. 96.	‘daerom procureeren zij alle dinghen van buyten te krijghen’ Port. é por isso que procuram comprar todas as coisas do estrangeiro. Het gebruik van procureeren voor trachten te is volkomen Portugees en heeft niets met het Nederlandse gebruik van procureeren = verschaffen, te maken, dat uit het Franse procurer is afgeleid. Dit Portugese gebruik van het werkwoord verklaart de noot van Dr. Terpstra onder aan de bladzijde, waarin deze zegt dat ‘de bedoeling van deze zinswending niet geheel duidelijk is’. Alleen een kenner van het Portugees kan dit on-Nederlandse gebruik van het werkwoord begrijpen.

[p. 170]

P. 101.

sayen Port. saios = ruime kleding voor mannen, zowel als voor vrouwen met slippen en rok. Deze kleding is van saai-wol gemaakt.

Hoofdstuk XXV
P. 111.	kaeten Port. cates, uit het Maleise kati = gewicht(en) van drie kilo.
P. 111.	‘een gewichte, diemen heet een hant’ Port. um peso que se chama uma mão. Hant is een letterlijke vertaling van man of mão, Latijn manus, maar het heeft niets met dit Portugese woord te maken, wel met het Indische woord man = gewicht van 12 catis of cates = 36 kilo. Het geldt hier dus een vertaling van een Portugese volksetymologie. Het Engels heeft van dit woord maund afgeleid in de zelfde betekenis.

Hoofdstuk XXVI
p. 114.	‘sy gaen al meest wel getracteert ende geckleedt met zijde’ Port. eles vão bem tractados (Mod. Port. tratados) e vestidos de seda. Tratar is in het Portugees, naast de vele andere betekenissen die het heeft, ook kleden. Men heeft hier dus met een pleonasme te maken.
P. 115.	castigeeren Port. castigar = straffen. Het kan ook uit het Latijn in het Nederlands van de 16de eeuw zijn overgenomen, in elk geval niet uit het Franse cha(s)tier of châtier.
P. 119.	‘farden of packen rijs’ Port. fardos ou pacotes de arroz = lasten of pakken rijst.
P. 119.	vocabulen Port. vocábulos = woorden. Niet vocabelen!
P. 120.	menistren populair Port. menistros, gecultiveerd Portugees ministros. Dat de niet beklemtoonde i dikwijls verzwakt tot korte e in de Port. uitspraak, is algemeen, zo b.v. in vezinho voor vizinho (buurman), vesita voor visita (bezoek). Dit verschijnsel doet zich ook voor in Het Spaans vecino en al in het Vulgair Latijn vecinus voor vicinus.

Hoofdstuk XXVII
P. 124.	‘die Mogoren’ Port. Mogores, bekend rhotacisme-verschijnsel in het Portugees voor Mogoles = Mongolen. Mogores vindt men ook in deze vorm in Orta, Colóquio, X p. 34, ed. 1872. Dit hoofdstuk XXVII lijkt mij een vrije vertaling en paraphrase van Colóquio X.

Hoofdstuk XXVIII
P. 135.	Mooren Port. Mouros = Mohammedanen, het gewone Portugese gebruik.
P. 135.	basaruken Port. basarucos, een oud-Portugese munt in India.

Hoofdstuk XXIX
P. 143.	despenderen Port. despender = uitgeven.
P. 144.	ribalderije Port. ribaldaria = bedrog, bedriegelijkheid, schurkachtigheid.
P. 144.	‘dese offitien worden altoos gegunt in vagante van die voor hem gheprovideert zijn’ Port. estes ofícios são sempre outorgados em caso de vagante (of: em vagante) dos que são providos em substituição dele, een zin waarin de cursieve woorden geheel Portugees gedacht zijn.

[p. 171]

Hoofdstuk XXX
P. 149.	‘den hoet voor de son’ Port. o chapéu de sol = zonnescherm, niet zonnehoed.
P. 151.	‘gheprovideert met een offitie’ Port. provido dum ofício.

Hoofdstuk XXXI
P. 153.	‘met eenige anderen compost van visch ende vleysch’ Port. com qualquer outro composto de peixe e de carne. Composto is een gerecht, samengesteld uit verschillende ingrediënten. Verwijs en Verdam, Middel-Nederlandsch Woordenboek vermeldt alleen: Compost = zuurkool, confituren, vla, koek, compote. Het woord bestond dus wel in het oudere Nederlands, maar had toch een andere betekenis.

Hoofdstuk XXXII
P. 160.	armaden = Port. armadas = vloten.

Zinsconstructies

Afwijkende constructies, die mogelijk op het Portugees teruggaan, zijn er maar heel weinige. Men neemt meestal alleen het vocabulaire uit een andere taal over en behoudt zijn eigen zinsconstructies. Toch wil het mij voorkomen dat de volgende constructies Portugees-getint zijn:

Hoofdstuk V
P. 34.	‘ende hebben haren capiteyn ende andere officieren, voor drie ende drie jaren’ Port. e têm os seus capitães e outros oficiais nomeados de três em três anos.

Hoofdstuk VIII

P. 44.

‘gelijck haer cronijcken ende memoralen ghenoech zijn meldende’ Port. como as suas crónicas e memórias bastante o estão mencionando. Deze duratieve Gerúndio bestaat dunkt mij wel in het Oud Nederlands, getuige een zin als deze: ende gelijck ick in mijn voorgaende rapporten bleef persisterende... ‘in Dr. A. Weynen, Zeventiende-eeuwse Taal’, Zutphen, 1960, p. 158. Ik kan echter niet nagaan of deze constructie veel of weinig in de 16de en 17de eeuw voorkwam. Jan Huygen gebruikt deze constructie meermalen. Het Portugees dat een overmatig gebruik daarvan had in de Gouden Eeuw en nog in het klassieke proza van de latere eeuwen, lijkt mij hier tot voorbeeld te hebben gestrekt. Nu komt deze constructie alleen nog maar in het Braziliaans Portugees voor bij werkwoorden als zijn en blijven.

Hoofdstuk XXV
P. 110.	‘Ende omdat wij vande handelinge zijn tracterende’ = e porque estamos tratando do comércio. De zelfde constructie.

Bij de uitdrukkingen en woorden, afgeleid uit het Portugees, op p. 96, noemde ik al de constructie procureeren te met Infinitivus, dat ongetwijfeld Portugees is.

Wordt vervolgd.

H. Houwens Post.