De Nieuwe Taalgids. Jaargang 55

De satyricus Willem Paap door Bernard Canter

(Jeanne Collette door W.A. Paap. Amsterdam W. Versluys 1896).

De gestortte Lucifer, walgend van de krochten waarin hij na zijn val moet rondwroeten vergaârt al de teederheid en blankheid, al de luistere pracht van ongerepte zomer-starreluchten en de zoetheid van weeke avondstemmingen, al het innige der zuivere harte-liefde, die zijn herinnering behouden heeft uit de heilige dagen dat hij mocht neerzitten aan de voeten der Godheid en komt dat nu aandragen om den zetel te herwinnen tusschen de engelen die eens zijn genooten waren.

[p. 80]

In den hemel moet zonderlinge verstoring ontstaan over dezen helle-renegaat. Hoe, deze ziet al het kwade van de vuige sluwheid der duivelen rondom hem - en toch hij bidt het goede niet aan? Hoe, hij bespot, veracht, verafschuwt, klaagt aan, verdoemt zelfs zijn helle-broeders, goudverlekkerder als hij en achter zijn vroom-zoet aangezicht zou niet de bewustheid leven dat hij zelf allereerst thuis behoort in de negende hellekring, waar Dante de aartsverraders ontmoette, aartsverrader hij, die eerst de goeden aan de kwaden en dan de kwaden weer aan de goeden verraadt?

Hoe anders het volk op de twee punthoorns van zijn kroezigen kop en de bokkepoot onder de heremiet-pij van dezen moralizeerenden boef die de passie komt preeken te wijzen, zonder de doopceel te lichten van deze, die meent het recht te hebben het anderen te doen?

De heer Willem Paap schrijft als student een niet ongeestige satyre op de officieële vertegenwoordigers der pratte wetenschap. Vriend van Multatuli, redacteur van de Nieuwe Gids, vriend van al wat socialistert, heeft hij reeds vóór zijn promotie tot doctor in de rechten eenige reputatie en als de jonge advocaat dadelijk het geluk heeft een paar processen te winnen voor lieden die hem als hun partijgenoot beschouwen krijgt hij spoedig toeloop en zijn wachtkamer is vol clienten. Men noemt dat in de wereld ‘boffen’.

Hij pakt de advocatie aan met al den wil tot het goede en de eerlijkheid die in zijn hart huizen. Maar dan doorziet hij spoedig dat hier te kiezen is tusschen zichzelf-blijven, maar dan armoede en smaad lijden of meedrijven in zijn reeds wèl-varend bootje op den goren stroom naar het lokkende dorado - maar dan van stonde tot stonde zich verloochenen....

En hij verloochent zichzelf - eerst aarzelend - maar dan vastbesloten. En wijl hij schander, actief en gelukkig is, daar hij groote handigheid heeft in het omgaan met en het hanteeren van menschen, kennende uit zijn jeugd de argeloosheid der onschuld, uit zijn kenterings-tijd de lafheid der halve boosheid, slaagt hij. Hij wordt raadsman van een troepske wèl-betalende tappers die de jenever te duur vinden en die hij aan een vereeniging en vrij omvangrijke statuten helpt; hij is een geacht lid van De Dageraad en De Radicale Kas; hij houdt in 't openbaar een speech over Douwes Dekker; hij stelt zich candidaat voor den gemeenteraad; hij onderhoudt vriendschap met Domela Nieuwenhuis, Gerlach, Fortuyn en Reens. Doch bij het toenemen van zijn zaken - hij is van twee bovenkamers met alcoof verhuisd naar de beletage van een groot huur-huis, vindt zijn philosofischen geest de kringen van zijn vroegere getrouwen te klein. Zijn gemeenteraads-candidatuur is er niet doorgekomen; zijn speech over Multatuli was dunnetjes; de socialisten en radicalen zijn wat erg opdringerig - materieël voordeel brengen zij hem niet meer, reputatie van die zijde heeft hij niet meer noodig - hij bemint meer de vettere zaakjes en zachtjes, zachtjes-aan trekt hij zich terug uit het politieke leven, gelijk een slak die zoutkorreltjes voelde.

Na drie jaar woont hij op de Keizersgracht bij een straat waar geen stalhouders zijn, in een dier deftige heerenhuizen, ‘bekranst paleis, eens bewoond door zeeschuimers die met musket en enterbijl hun rijkdom gaarden.’ Hij is nu voornaam advocaat en in zijn brandkast liggen de waarde-papiertjes die hij zich zóó snel en zóó handig verworven heeft - waarachtig in het ommezientje van drie jaar - dat de eerlijkheid moeite had hem bij te houden bij dien wilden jacht.

En nu wil hij leven. Hij geniet van schouwburg en circussen en is gul met soupéetjes voor actrices en rijderesjes tot hem dat verveelt. Hij overdenkt zijn leven en hij is ontevreden - twee dingen hinderen hem.

Zijn advocaten-roem is hem slechts ter wille van zijn brandkast wat waard; de politiek acht hij alleen geschikt voor de eerzuchtige esprits médiocres. En hij is niet médiocre; hij heeft een schrander, zuiver denkend hoofd, een levendigen geest, een vasten wil, een goeden blik op het typische in lagere en het lagere in hoogere wezens, vermoedt zelfs iets van teedere stemmingen, van de echte poëzie des levens en bezit een eigen puntigen, markanten stijl. Hij voelt dat er iets eerbaars in zijn ziel is verloren gegaan tijdens zijn strijd om er maatschappelijk te komen. Hij wil zich honoreeren, dorst naar roem - hij zal schrijven om te toonen dat hij zich bewust is van de gore wereld rondom hem - een tooneelstuk, een roman - verzen dichten kan hij niet. Hij kent zichzelf bijna - het echt dichterlijke lukt hem nooit. Maar een tweede zaak knaagt vraatzuchtiger aan zijn levensgeluk. Hij heeft er in de slechtheid gevonden die sterker zijn dan hij. O, die joden-baronnen! Hij heeft vroeger veel van ze gehoord door den achterklap. Dan - bij 't uitbreiden van zijn steeds meer winstgevende praktijk, heeft hij ze zelf leeren kennen. Ze zijn sluwer, sterker, machtiger, rijker, gelukkiger dan hij. Ze komen op uit muffe ongedierte-kelders van een ghetto-straatje, zij hebben een dommen zelfzuchtigen vader gehad, een dikke, luie, koekjes-etende, geile moeder. Zij dragen in hun wanstaltige lichamen en zielen al de gebreken en ondeugden van dit milieu, droeve erfenis van een ongelukkig ras, dat door de eeuwen heen geminacht, bespogen, bespot, getrapt, alleen door kruipen, sluwheid en taaie energie zich kon handhaven, steunend op één diep, echt en

[p. 81]

schoon sentiment, het gevoel ondanks alle smaadheid uitverkoren boven allen te zijn door één, eeuwig waren en rechtvaardigen God.

Doch de zonen hebben weggetrapt dien Jehova; zij willen de wereld en aanbidden dier Godheid - het geld. Maar de taaie energie, de sluwheid, de plooibaarheid der vaderen hebben ze behouden en ook de inwendige trots, het gevoel uitverkoren te zijn is hun instinctief bijgebleven - zij branden van eerzucht, willen nu heerschen over die zoo lang hun smaders en tuchtigers zijn geweest. Zij beginnen den strijd en houden vol, taai als wurmen, sober als paddestoelen en ook zoo voos en bereiken hun doelwit - lekker eten, mooie kleederen, voorname woningen, weelderige vrouwen, buigende omgeving, luidruchtig eerbetoon, invloed op de landsregeering - alles, alles.

Want ze dienen hun God trouw en die vergeldt hun naar de mate hunner overgave - het goud is eerlijk.

Niet dat die joden-baron een schurk is vervult den advocaat met verontwaardiging - want hij ontmoet er in zijn levenskring weinigen die dat niet zijn en een oprechte, eerlijke verontwaardiging zou hem acht dagen na zijn promotie zijn praktijk hebben doen neerleggen; niet dat die jodenbaron rijk en invloedrijk is, acht hij een misstand - want wie onder zijns gelijken streeft daar niet naar? Maar dat de jodenbaron grooter schurk is dan hij, dat hij slimmer, sluwer, handiger, sterker, rijker, invloedrijker, gelukkiger is, dat de jodenbaron het tot generaal brengt en hij maar sergeant kan blijven - dàt is zijn smart. En uit die smart groeit de bittere satyre, satyre vol waarheid, satyre van letterkundige als van psycholochische waarde - maar die toch mist den waarachtigen en klei-vasten ondergrond der eerlijke verontwaardiging, der innige ontzetting, der krijtende wanhoop over 's werelds ellende en onrechtvaardigheid - gelijk die van Swift, van de Cervantes, van Rabelais, van Vondel en vaak die van Multatuli.

Dit knappe boek is geschreven met een innig gevoel van verachting voor den zwendel, de kuiperij, de gevoelloosheid, de geldzucht van een deel der maatschappelijke wereld, maar verachting die gaat door den schrijver zelf heen, die zijn boek houwend alsof hij met een scherpen houwbeitel hakte in eikenhout, de slechte wereld daarbuiten veraanschouwelijkte naar een voorbeeld, - 's werelds spiegeling in zijn eigen bedorven ziel.

En daarom ook is dit boek zonder ideaal, eindigt het met een wanhoopskreet - die doet vragen: Waarom dit werk geschreven indien gij te voren weet dat de nieuwe dag toch ‘op [om] nieuwe menschenzwijnerij zal lachen?’

Ik heb het recht den persoon van den schrijver aan te vallen; want dit boek wil meer zijn dan een knap, letterkundig werk gegeven ter wille van de schoonheid. Dit boek is sensatie en tendenz roman tegelijk; dit boek is het eerste ernstig openlijk vertoon van het anti-semitisme in Nederland en het randt iedereen aan die zich Jood voelt en dat Jood-zijn in zichzelf wenscht geëerbiedigd te zien, al ware het alleen om het grootsche gevoel te behooren tot het volk, dat van alle volkeren ter aarde het meest heeft geleden.

En het anti-semitisme schijnt in Holland met zijn eerste verkondigers al even ongelukkig te zijn als in Duitschland, waar achtereenvolgens Ahlwardt als een leugenaar, een bedrieger en een zwendelaar, Stöcker als een huichelaar en intrigant, von Hammerstein als een dief en een wisselruiter met heel een troep van zedelijk en geestelijk schorremorrie achter zich de waarachtig goede zaak van het anti-semitisme afbreuk hebben gedaan.

Want het anti-semitisme heeft recht van bestaan; de vrijheid en de welvaart die deze eeuw den Joden heeft toegekend, is te overweldigend geweest en het is goed dat de bandeloosheid en pralerij getemperd worden, dat ze leeren de Joden hoe tusschen het lichamelijk kruisigt hem en het geestelijk Hosanna de afstand ligt van een lijdensweg. Maar die daartoe geroepen zijn, vooral in Nederland, ons mooi Nederland, dat Spinoza en Jozef Israëls heeft geherbergd, mogen niet gekozen worden uit de advocaten rijk geworden door praktijken welke zij zelve in het publiek voor oneerbaar verklaren en zullen niet gekozen worden uit de rijen van het verdraagzame, kalme en vrijheidslievende volk van Holland, maar de zwarte mannen, wier komst de satyricus Paap voorspelt, zij zullen hier in Nederland komen uit het Jodenvolk zelf, uit het Neêrlandsche Jodenvolk, dat toonen zal de vrijheid, de welvaart en de ongedwongen en leerzamen omgang met de geuzen en de papen waard te zijn geweest, niet door in den nacht te richten over een troepske gelukkige zwendel-baronnen - wat alleen tot vreugde en voldoening zou kunnen dienen van laffe, naijverige zwendel-jonkers, maar zij zullen hun werk doen in het gouden licht van een nieuwen dageraad, de Joden tuchtigend de Joden, zooals een vader zijn liefste kinderen tuchtigt en niet rusten zullen de roeden alleer al het booze uitgedreven is.

Dit is de weg van het Nederlandsche anti-semitisme; dit alleen is een Jodenvervolging Holland en zijn aloude vrijheid waardig. -

Berlijn 12 Januari 1897.