De Nieuwe Taalgids. Jaargang 55

[p. 75]

De Kamper spreekwoorden

Van Haeringen heeft in zijn Supplement op Franck-Van Wijk [1936] s.v. meel al gewezen op de door Kiliaan vermelde nevenvorm mael, ‘die thans in Overijsel en Drente bekend is. Dit is’, zo zegt hij m.i. terecht, ‘geen oude ablautsvariant, maar een jonge, onder invloed van malen opgekomen vorm’. Waar Kiliaan zijn mael vandaan had, blijkt niet, want hij geeft geen localisering. Het Fries heeft moal, wat wel op een andere manier verklaard zal moeten worden, want het werkwoord luidt daar meale of mealle. Kloeke heeft in zijn boek Het taallandschap van onze noordoostelijke provinciën [1955] een uitvoerige beschouwing aan maal ‘meel’ gewijd en het verbreidingsgebied ervan in kaart gebracht (verg. ook Driem. Bl. 7, 49 vgg.). Hij heeft een andere verklaring van het ontstaan van de aa gegeven dan Van Haeringen, nl. als een soort fonologische ontsporing van de klankwettige ää in het middeleeuwse Westoverijsels. Maar ook bij hem is de aa het resultaat van een plaatselijke vernieuwing. Zijn gedachte om er een Zwols marktwoord in te zien is, gezien de tegenwoordige verbreiding (noordwaarts tot in Zuidwest-Drente en de Stellingwerven, oostwaarts tot in de Bentheimse Nedergraafschap), zeker aannemelijk. Hij schrijft a.w. 95: ‘(Het zou) waarlijk niet gezocht zijn om rekening te houden met het culturele overwicht van Zwolle, een stad met een sleutel-positie ten opzichte van het IJsel-, Zwartewater- en Vechte-gebied (men denke ook aan zijn marktrayon). Ook zou men kunnen gissen dat een bepaalde (superieure) meelbereidingstechniek in Zwolle (of desnoods een ander Noordoverijsels centrum) hierbij mede een rol heeft gespeeld.’ Oude maal-vormen in Overijselse teksten heeft Kloeke echter niet kunnen vinden, ondanks een uitvoerig onderzoek in het Stadboek van Zwolle en de door J.A. Kossmann-Putto uitgegeven Kamper Schepenacten 1316-1354.

Het is op dit punt dat ik een kleine aanvulling kan geven. De plaats van maal die ik heb gevonden, is weliswaar maar een halve eeuw ouder dan die in het woordenboek van Kiliaan, maar heeft boven deze het voordeel dat hij afkomstig is uit een tekst die gelocaliseerd kan worden in Kampen. Hij kan dus functioneren in Kloeke's betoog. Als zo dikwijls is het ook nu weer het Middelnederlandsch Woordenboek van Verwijs en Verdam, dat ons verder helpt. Er blijkt in dit woordenboek telkens weer meer te staan dan de meest systematische gebruiker eruit kan halen! Het W.N.T. doet bij ieder simplex een dappere poging om ook alle samenstellingen te vermelden, maar Verdam verwijst maar incidenteel. En aangezien men nooit weet in welke samenstellingen een woord zoal kan voorkomen, kan men ook nooit met zekerheid zeggen, of een woord, dat als simplex of als eerste lid van een samenstelling in het Mnl. Wdb. ontbreekt, al dan niet middelnederlands is geweest. Het woord boer, ‘landbouwer’, komt niet voor in deel 1, maar in deel 8 vindt men wel een turfboer, uit 1437 (verg. N.Tg. 37,56). Zo ontbreekt ook de vorm maal in deel 4, maar in deel 7 vindt men s.v. sagemele wel een citaat met saeghemael, ‘zaagsel’, uit een Kamper druk van 1551. Zagemaal is, blijkens de woordenlijst van Gunnink in Het dialect van Kampen en omstreken [1908], nog altijd in Kampen bekend.

Over die Kamper druk van 1551 moet ik nog iets zeggen, omdat de wijze waarop Verdam hem citeert misleidend is. De plaats van saeghemael wordt aangeduid als Medicinaelb. 17. Deze afkorting vindt men opgehelderd onder nummer 897 van de Bouwstoffen als ‘Medicijnael Boeck... per Johannem Schoouer Mathematicus in Noerenberch. Ende M. Lorensen Burres van ix. kercken. Nieuwelijck ghemaect ende wten Hoechduytschen getranslateert.

[p. 76]

Campen, Steven Joessen, 1551’. In dit boekje zal men het citaat echter tevergeefs zoeken. Gelukkig wordt onder 897 verwezen naar 328.2 sub 4^o, waar men dezelfde titel nauwkeuriger getranscribeerd terugvindt en bovendien verneemt, dat het in de Prov. Bibl. te Leeuwarden bewaarde exemplaar is samengebonden met een onvolledig exemplaar (waaraan de titel en het eerste blad van de tekst ontbreken) van ‘Remedie curatiue van Wonden ende zeeren des hoech vermaerden D. Lanfranci... Wt gegeuen door D. Otthonem Bruynsuelt Ende getranslateert wten Hoechduytsche. Anno M.CCCCC. ende LI’. Verdam heeft kennelijk de beide teksten uit de Leeuwarder convoluut geëxcerpeerd en geciteerd op naam van de tweede naar een potloodfoliëring die begint bij fo. ii van de eerste. Alle citaten die Verdam geeft met de bronvermelding Medicinaelb. 1 tot 28 zijn afkomstig uit de Remedie, dus ook dat van saghemael. Men krijgt de juiste plaatsaanduiding van de citaten uit de Remedie door het cijfer van de foliëring van Verdam met één te verhogen.

Taalkundig is dit niet zo erg belangrijk, daar het jaar en de plaats van uitgave bij Medicijnael Boeck en Remedie gelijk zijn en beide boekjes ook ongetwijfeld door dezelfde persoon uit het Duits zijn vertaald. De controle die mij tot deze correctie van de bronvermelding in het Mnl. Wdb. bracht, leverde echter ook de naam van de vertaler der beide boekjes op, die al lang bekend was, maar niet in de Bouwstoffen vermeld wordt. De persoon van deze vertaler is interessant genoeg om er even bij stil te staan. Het is Symon Andriessen, die zijn naam ook latiniseerde tot Symon Andree. Men kan dit vinden in het boek van E.W. Moes, De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de 16de eeuw 1, 206 vgg. [1900], waar de activiteit van de Kamper drukker Steven Joessen uitvoerig wordt besproken. Joessen werkte voor de Hollandse boekenmarkt. De naam van zijn Amsterdamse opdrachtgever Cornelis Karelsen, ‘geadmitteert Boecuercoeper, woenende by sinte Olifs Poorte int gulden Missael’, wordt in een zestal, door Moes besproken, uitgaven uitdrukkelijk genoemd. Vijf daarvan behoorden tot een groep van ‘zes cleene boucxkens gheprent tot Campen ende ghetranslateert wten Hoechduytsche in Vlaemsche tale bij Symoen Andree begrijpende de consten van Chirurgie ende Medicinen’, die in 1551, dus al heel kort na de oorspronkelijke Kamper uitgave, door Joos Destree te Yperen herdrukt zijn. Het zesde boekje, dat Moes beschrijft, en dat niet medisch maar veeleer alchimistisch van inhoud was, heet op het titelblad eveneens ‘Ghecopuleert ende vergadert by Symon Andriessen van Aemstelredam’. Het is van 1552 en dus een jaar later verschenen dan het zestal, dat zo onmiddellijk de belangstelling van de Vlaamse drukker had getrokken. Men krijgt de indruk, dat Symon Andriessen een broodschrijver was, die voor drukkers en uitgevers boekjes samenstelde of vertaalde. Hij moet wel uit Overijsel afkomstig zijn geweest, ook al heet hij in 1552 ‘van Aemstelredam’. De Vreese geeft onder 328.2.3^o van de Bouwstoffen voor de taal van de Remedie de karakteristiek ‘Noordnederlandsche schrijftaal, met eenige Overijselsche taalvormen’, en dit geldt ook voor alle andere uitgaven van de combinatie Joessen-Karelsen. Vertaler en drukker hebben ongetwijfeld hun best gedaan om algemeen verstaanbaar Nederlands te produceren met zo min mogelijk regionale vormen. Ondanks hun goede wil is hun echter wel eens een colt voor cout of solt voor sout ontsnapt. Zo is hun ook de Kamper vorm saeghemael ontsnapt. Verder wordt in de boekjes die ik gezien heb steeds van meel, garsten meel, boonen meel, scoon meel, enz. gesproken. Men heeft in Kampen bij het woord voor ‘zaagsel’ kennelijk helemaal niet meer aan ‘meel’ gedacht en er zich geen rekenschap van gegeven dat men hiervoor in Holland wat anders zei. Het lijkt

[p. 77]

mij niet waarschijnlijk, dat een zetter, die saeghemeel in zijn kopij vindt, daar zelfstandig, ‘bij vergissing’, saeghemael van maakt, terwijl hij op alle andere plaatsen meel laat staan. De ontsporing moet al wel in de kopij aanwezig zijn geweest. Ik ben dus geneigd, ondanks de toevoeging ‘van Aemstelredam’ op het titelblad van het drukje van 1552, Symon Andriessen te beschouwen als afkomstig uit Kampen, of althans uit West-Overijsel.

Moes geeft op blz. 12 nog een interessante noot over Symon Andriessen. Hij schrijft daar: ‘Deze Symon Andriesz had in 1550 “Duitsche Spreekwoorden” uitgegeven, ook te Amsterdam en nìet onwaarschijnlijk bij Cornelis Karelsen, maar bij gemis aan nadere gegevens kan ik dat boekje hier niet beschrijven. Het kwam voor op de verk. Bibl. Jacob Marcus, Amsterdam 7 Sept. 1750, 8^o. no. 1099, en ik vermoed dat het een andere druk is van... “Ghemeene Duytsche Spreekwoorden: Adagia oft Proverbia ghenoemt. Seer ghenuechlick om te lesen, ende oock profytelick om te weten, allen den gheenen, die der wyslick willen leren spreken ende schryven. P.W. 1550. Gheprent toe Campen, in dye Broederstrate, by my Peter Warnersen, woenende in den Witten Valck”, 8^o.’ Dit is het boekje dat Kloeke in 1959 opnieuw, met een uitvoerige inleiding heeft uitgegeven. De naam van Symon Andriessen wordt daar echter niet in genoemd. Wel heeft Kloeke een duidelijk verschil in taalgebruik en geest aangetoond tussen het eerste gedeelte van de spreekwoordenverzameling (‘A’) en het tweede gedeelte (‘B’). Hij schrijft op blz. XXXIII: ‘In verband met de boven opgesomde verschillen tussen A en B dient de mogelijkheid te worden overwogen of Warnersen's boek als herdruk kan worden beschouwd van een veel kleiner boekje, dat ongeveer 90 van deze kleine bladzijden heeft omvat. Als het jaartal “1550” van deze herdruk juist is, zou men kunnen aannemen, dat de vertaler van Agricola’ - het gedeelte ‘A’ is nl. grotendeels een vertaling van de Hoogduitse spreekwoordenverzameling van Agricola - ‘omstreeks 1550 Kampen heeft verlaten of daar is overleden en dat de auteur B de beschikking over een voorlopig manuskript heeft gehad, dat ongeveer tot blz. 52 29 reikte, benevens over enkele losse notities, die hij toen nog tot 54 17 in zijn eigen tekst kan hebben opgenomen. Van daar af zal hij echter dan, innerlijk en uiterlijk, zijn eigen methode hebben gevolgd.’ Combineren wij deze analyse van Kloeke met de bibliografische gegevens van Moes, dan kunnen we de volgende hypothese opstellen: Symon Andriessen, toen nog in Kampen woonachtig, vertaalde en bewerkte de Duitse spreekwoordenverzameling van Agricola ten behoeve van een uitgave, die in 1550 bij de Amsterdamse uitgever Cornelis Karelsen verscheen, maar bij de Kamper drukker Peter Warnersen ter perse was gegaan; na 1550 vestigde Symon Andriessen zich in Amsterdam, waar hij in opdracht van Cornelis Karelsen andere Duitse werkjes, op medisch en alchimistisch gebied, vertaalde, die weer in Kampen gedrukt werden, ditmaal niet bij echter Peter Warnersen, maar bij Steven Joessen (die, opvallenderwijs, in het Medicijnael Boeck een drukkersmerk gebruikt met een witte valk en een monogram C.K., wat de verhouding tussen Peter Warnersen, Steven Joessen en Cornelis Karelsen even reëel als onduidelijk maakt); vele jaren later herdrukt Peter Warnersen voor eigen rekening enkele van de boekjes, die Cornelis Karelsen in 1550 en '51 had uitgegeven; het Medicijnael Boeck herdrukte hij in 1566 ongewijzigd (zie Het Boek 24,173), maar aan de Spreckwoorden voegde hij een tweede deel toe, hetzij van zijn eigen hand, hetzij hem door een onbekende ter hand gesteld; het jaar van uitgave der uitgebreide spreekwoordenverzameling is niet bekend, aangezien Peter Warnersen voor zijn herdruk de titelrand gebruikte van de eerste, beknoptere uitgave, ‘met het vaste jaarcijfer 1550’.

[p. 78]

Dit is voorlopig niet meer dan een hypothese, een constructie. Alle gegevens passen er echter wel aardig in en daarom lijkt het mij nuttig om in deze richting eens verder te zoeken. Men kan de taal van het gedeelte ‘A’ van de Spreckwoorden nader analyseren en vergelijken met de taal van de door Symon Andriessen bewerkte boekjes. Men kan ook zoeken in de archieven van Kampen en Amsterdam, of Symon Andriessen nog andere sporen heeft nagelaten dan de taalvormen van zijn boeken. Ik moet dergelijke nadere onderzoekingen echter aan anderen overlaten.

K. Heeroma.