De Nieuwe Taalgids. Jaargang 54

[p. 324]

Die oor as faktor in klankverandering

Die term ‘klankverandering’ is een van daardie vae woorde wat 'n groot verskeidenheid van verskynsels dek. Baie vakmanne maak 'n skerp skeiding tussen die groep verskynsels wat Jespersen ‘sound substitution’ noem bv. analogieformasies, volksetimologiese vervorminge en metatesis enersyds, en klankverskuiwing soos die Germaanse klankverskuiwing en, assimilasie andersyds. By eg. is die proses 'n sprong op 'n bepaalde oomblik; by die eintlike klankverskuiwing is daar 'n uiters geleidelike wysiging van die artikulasiestande deur 'n lang reeks intermediêre stande.

Selfs wanneer die wysiging meer 'n sprong is, soos by assimilasie - tereg gekritiseer deur Paardekooper in N.Tg. 53:303 as 'n onwetenskaplike formulering van die betrokke verskynsels - word die klem gelê op die artikulasieprosesse. Die ander faktor, waarvan alle taalkundiges wel bewus van moet wees by ‘sound substitution’, word selde deeglik onder oë geneem. Ek bedoel die rol van die oor by veranderinge.

Indirek word dié faktor op 'n manier wel erken. So is daar meermale gewys op die oordrag van taalvorme van een geslag op 'n ander, van een mens op 'n ander, as 'n moontlike oorsaak van klankverandering (Jespersen: Language 9: par. 1, en Paul: Prinzipien par. 43). Natuurlik sluit die idee van oordrag in dat klankvorme uitgespreek deur een mens via die oor die ander mens bereik, maar vir Paul, wat die belangrikheid van die ‘oordrag’ vir klankverandering beklemtoon, gaan dit in laaste instansie om gebrekkige of gewysigde ‘Bewegungsgefühl’ m.a.w. dit is veral 'n kwessie van artikulasie. Die meeste is hy bewus van die oor i.v.m. die vervorming van leenwoorde. Verspreking of vervorming kom veral voor by leenwoorde deur ‘ungenaue Perzeption und mangelhafte Einprägung’ (par. 45), en elders sê hy die vreemde woord kan vervorm word deur ‘Unterschiebung eines anderen Bewegungsgefühles, durch Verhören und durch Volksetymologie’ (par. 278), maar van die ‘Verhören’ verneem ons nie meer nie. Trouens, hy sê elders dat ‘verhoor’ as faktor van klankverandering negeer kan word (par. 48). (Sien ook Jespersen se aanmerkings (Language 9 par. 1) oor die wisselende standpunte van Sweet en Paul.) Jespersen is baie meer bewus van die rol van waarneming. Hy sê bv. ‘While in the shiftings mentioned in the last paragraphs articulation and acoustic impression went side by side, it is different with some shiftings in which the old sound and the new resemble one another to the ear, but differ in the position of the organs and the articulations’ (9 par. 5). In die volgende bladsye sal dus weer na Jespersen se beskouings verwys word, hoewel ek moet konstateer dat Jespersen na my mening die drakrag van sy opmerkings onnodig beperk deur net van die rol van kinders te praat; die verskynsels kan immers ewe goed by volwassenes voorkom.

Hier volg nou 'n aantal gevalle waar die klankwisseling na my mening deur swak of verkeerde waarneming ontstaan het, en ek wil daarop wys dat dit nie willekeurige foneme is wat daardeur getref word nie maar juis die onduidelike klanke en dié wat akoesties eenders is.

Die tradisionele term vir duidelikheid is ‘sonoriteit’. Volgens Jespersen se tabel van sonoriteit loop die sonoriteit in Duits op van [p] tot [z] in dié volgorde: [p, t, k, f, s, x, b, d, g, v, z]. Vir Ndl. gee Zwaardemaker en Eykman die volgorde [p, t, k, f, x, b, d, g, v, γ] in toenemende sonoriteit; dit is opmerklik dat hulle [s, z, ʃ] as baie sonoor beskou. (Leerboek Hfst. XI).

Fletcher het nagegaan hoe dikwels bepaalde klanke in Engels misverstaan is.

[p. 325]

Sy lys in volgorde van toenemende verstaanbaarheid, van die laagste af, is [þ, s, p, f, v, b, z, d, ð, t, m, k] (Manual of Phonology p. 95).

In hierdie lyste is daar ooreenkomste maar ook teenstrydighede wat aan die betrokke taal en ook aan andere faktore soos die metode van ondersoek toegeskryf mag word. Kaiser wys bv. daarop dat by stygende ouderdom [s] en [f] eenders gaan klink omdat hulle veral in die hoë frekwensies verskil.

Ons het hier dus geen absolute vastigheid i.v.m. die duidelikheid of onderskeibaarheid van die klanke nie, maar nuttige aanduidings wat lig kan werp op die hier volgende voorbeelde.

Die beste uitgangspunt bied die voorbeelde wat Dieth gee van ‘Wechseln des Ortes, dh. unter Homogenetischen’ bv. Got. fidwor - Gr. tettara - Lat. quattuor; Got. fimf - Gr. pente - Lat. quinque (: p - t - kw); Hd. fliehen - Got. thliuhan; Hd. Feile - Ysl. thjöl (: f - þ); Ohd. nift - Hd. Nichte; Hd. Gruft - Ndl. gracht; Hd. Luft - Ndl. lucht; Eng. soft - Hd. sacht; Eng. sift - Hd. sichten; Eng. lift - Hd. lichten; Eng. enough, Oe. ʒenoh, Eng. laugh, Hd. lachen (: f - x); Me. selden - Eng. seldom; Fr. rancon - Eng. ransom (: n - m). (Vademekum, par. 389-392).

Dieth het gelyk dat hierdie veranderinge ‘den Eindruck des Sprunghaften’ maak.

Jespersen noem die volgende Engelse voorbeelde: bat uit bak, mate uit make, milt uit milk, stark-naked uit start-naked, trunk uit trump, wat hy aan volksetimologie by kinders toeskryf (Language 10.1).

Wanneer ons by Ndl. kom, moet ons op die voorbeelde wys van Kieft (N. Tg. 38: 111). Hy gee 16 voorbeelde van die oorgang van [t] in [k] waaronder Saans. brik - Ndl. brit; N. Hol. brandnekel - Ndl. brandnetel; Gron. tousteukeln - Ndl. toestoten; Wvla. aambilk, anebilk - Ndl. aambeeld. Van die oorgang van [k] in [t] gee hy 15 voorbeelde waaronder Mnl. fijc (lat. ficus) - Ndl. fijt; Ndl. klik - Saans. klit. Gevalle wat hy elders groepeer, is Ndl. mantel - N. Bevel. mankel, Ndl. amandel - Hol. Wvl. (a)mangel.

Kieft verklaar hierdie veranderinge en wisselinge soos volg: ‘De gemouilleerde t en de gemouilleerde k naderen elkaar wat de plaats van articulatie betreft. Ze kunnen elkaar in het midden van het monddak ontmoeten, zodat ze dezelfde acoustische indruk verwekken en niet meer te onderscheiden zijn. Indien het nu een woord betreft, dat niet door sterke familierelaties is gebonden, kan het gebeuren dat de gemouilleerde k op t wordt vastgelegd . . . . en dat de gemouilleerde k op de t wordt vastgelegd . . . De “vergissing” wordt in zo'n geval niet gecorrigeerd’.

Hoewel ek graag wil toegee dat die vergissing met akoestiese indrukke in sommige gevalle aan mouillering toegeskryf kan word, lyk dié verklaring vir my weinig oortuigend waar die mouilleringsfaktor ontbreek, bv. in brik - brit, brandnekel - brandnetel, fijt - fijc. Ek wil in sulke gevalle die vergissing toeskryf aan die onduidelikheid van t en k, en hulle klassifiseer onder die genoemde voorbeelde van Dieth en Jespersen, wat behalwe die oorgange t>k, k>t ook insluit p>k, k>p, f>þ, f>x, x>f, m>n. By hierdie voorbeelde wil ek nog andere voeg met dieselfde of gelyksoortige oorgange: It. damasto - damasco (Fr. v.W. - Damast); Ndl. golghen - golven (v. Helten, V.T. par. 25); mhd. kriechen - mnd. krêpen, krupen (Kluge); Ndl. lakmoes - Eng. litmus (Fr. v.W.); Monkelbaanstoren - Montelbaanstoren (Fr. v.W. - Bom I); Ofr. raspaille - Fr. racaille, Eng. rascal (Fr. v.W. - Rapalje); Ndl. sakkerloot - sapperloot (Fr. v.W.); Ndl. scholken - Kil. scholpen (Fr. v.W.); sutteldrafke - sukkeldrafje (Fr. v.W. - Sjokken); Ndd. snurten -

[p. 326]

Eng. snort, Ndl. snorken (Fr. v.W.); Westf. storkeln - storpelen (Fr. v.W. - Storten); Kil. stronckelen - Ndl. strompelen, Mhd. strunk - Mnd. strump (Fr. v.W.); Ndl. zwalken - zwalpen (Fr. v.W.).

Van der Meer gee: Mhd. blitze - blikze (Hist. Gr. 88A2); Ndl. doppen - dokken (87A1); Ndl. fokken - foppen (87A1); Ndl. snappen - snakken (87A1); Ndl. wenkbrauw - Mnl. wintbraeuwe (87A3). Minder seker is Franck - Van Wyk oor die verband tussen dras - drek - dirt; kleuter - peuter; slorpen - Mhd. slurken; as duidelike voorbeelde van volksetimologie noem hulle hangmat - Spa. hamaca; scharlaken - Kil. schaerlaet; scheurbuik - Mlat. scorbutus; verkneuteren - verkneukelen.

In Afr. het ons die volgende amptelike wisselvorme: kasater- of tasaterwater; koenskop - poenskop; konka - tonka; stokverf - stopverf; tweespalk - tweespalt behalwe brandnetel - brandnekel wat ook Ndl. is. Nog 'n interessante geval is Afr. nastergal vir nachtschade. Opmerklik is dit dat ons verstuit met Ndl. verstuiken korrespondeer. Ondanks betekenisverband beskou Franck - Van Wyk stuiken en stuiten as geheel aparte woorde en ek wil dit aanvaar. Die verhouding tussen Afr. maters - makkers lyk my sterk ondanks die vaagheid van die Ndl. Etim. Wdb. i.v.n. maat en makker; trouens Jespersen aanvaar die ontwikkeling van Eng. mate uit make.

In Afr. verdien nog vermelding die sporadiese Kleurlingvorm aster vir agter (uit after?), die sporadiese gewestelike deetlik vir deeglik, die wisselvorme doef - ghoef; doems - ghoems; kwakkie - kwab (vgl. Fr. v.W. kwab en Kil. quack onder kwakkelen); sporadies opdop vir opdok; stotige vir skotige.

Hierdie gegewens word voorgelê om aan te toon hoe dikwels daar verandering of wisseling voorkom by die onduidelike en akoesties eenderse konsonante. In enkele van hierdie gevalle sou dit miskien moontlik wees om die betrokke veranderinge voor te stel as die resultaat van 'n reeks geringe verskuiwings - hoewel dit my 'n geforseerde verklaring lyk - maar in die allermeeste gevalle moet ons hulle as spronge beskou, en vir spronge moet ons die verklaring soek in onjuiste of swak waarneming. Hierdie beginsel moet dus wel erken word en die neiging om talle gevalle van spronge met die term ‘volksetimologie’ te verklaar, verander niks aan hierdie beginsel nie. Trouens, Paul se verklaring van volksetimologie bevestig die rol van swak waarneming: ‘Für die Erklärung des Vorganges werden wir zunächst zu berücksichtigen haben, dass man ganz gewöhnlich die Worte und Sätze, die man hört, ihren Lautbestandteilen nach nicht vollkommen exakt perzipiert, gewöhnlich durch den nach dem Zusammenhange erwarteten Sinn unterstützt. Dabei rät man natürlich auf Lautkomplexe, die einem schon geläufig sind, und so kann sich gleich beim ersten Hören statt eines für sich sinnlosen Teiles eines grösseren Wortes ein ähnlich klingendes übliches Wort unterschieben’. (kursivering van my; Prinzipien par. 151). Paul noem twee punte: onvolkome waarneming en wat ek sou noem ‘morfeemsubstitusie’, want dit is wat ‘Lautkomplexe’ beteken. Die vervorming van ‘schaer-laet’ deur ‘schar-laken’ is daarvan 'n goeie voorbeeld; maar die verklaring van vervorminge deur morfeemsubstitusie kan maklik oordryf word. In talle gevalle word die onbegrepe klankkompleks deur 'ewe ‘onsinnige’ kompleks vervang, en, soos ek aantoon, is daar 'n sterk neiging om 'n onduidelike klank deur 'n ander onduidelike of akoesties eenderse klank te vervang.

Dit sou egter moeilik wees om meer as dit te sê. I.v.m. die kindertaal verklaar Jespersen dat daar by hulle klanksubstitusies ‘a kindred impression on the ear’ is en dat daar wel gepraat mag word van ‘strictly observed soundlaws’ by kindervervorminge bv. die vervanging van [k] deur [t], [þ] deur [f], [ð] deur

[p. 327]

[v] (Language 5:3; asook 9:5). Aangesien ons egter nie kan aanneem dat kinderfoute bestendig word of dat volwassenes presies dieselfde soort foute as kinders maak nie, sou 'n mens baie versigtig moet wees met die opstel van ‘klankwette’ op dié gebied.

M. de Villiers