De Nieuwe Taalgids. Jaargang 54

[p. 269]

Kanttekeningen bij enkele recente publicaties over Tachtigers

I

Afgaande op wat nu zo langzamerhand over Kloos gepubliceerd is, waarbij ik vooral het artikel van Peter van Eeten in de NTg. LIII (1960), I, blz. 1-9, ‘De vroegste Nederlandse sonnetten van Willem Kloos’ in aanmerking neem, mogen wij nu wel constateren, dat Kloos zich sterk heeft aangetrokken gevoeld tot zijn eigen geslacht. Ik zou er evenwel met klem voor willen waarschuwen, hem als homosexueel te gaan bestempelen. Twee feiten verzetten zich tegen een dergelijke dogmatische etikettering: 1^o. dat zijn ‘liefde die vriendschap heet’ alleen mede-kunstenaars gold, die hem ook voor zijn scheppend werk onmisbaar waren; 2^o. dat hij voor zijn erotisch-sexuele leven wel degelijk zocht naar en een verhouding had tot vrouwen, die van hun kant zijn toenadering beantwoordden. Ik moet hiervoor verwijzen o.a. naar mijn bijdrage in de NTg. LI, blz. 19, waar ik geciteerd heb uit brieven van Kloos aan Verwey, en tevens gewezen op het volkomen uitzichtloze van Kloos' financiële positie. Ik voeg hier nu aan toe een aantekening van Verwey, vervolg op het daar geciteerde:

Kloos heeft tien jaar lang alles meegemaakt . . . Hij heeft eerst Perk, later mij voor vriend gehad, was daartusschen hartstochtlijk van Veth, intiem met Van Deyssel, met Witsen, nu met Boeken, en had buitendien twee verliefdheden. In al die menschen zocht en zoekt hij tevergeefs wat hij vinden wil, een Liefde die hem voldoet. Hij zal die nooit vinden en kan dan een epos schrijven, waarin de held de Liefde zoekt die niet bestaat. Eens begon hij zoo'n epos: Okeanos. (Aantekening van 1891).

Naast zijn overgevoeligheid van lyrisch dichter uit dat ‘fin de siècle’, had Kloos een aangeboren neerslachtige dispositie. Maar dit alleen verklaart niet, dat hij bij de breuk met Perk, later met Verwey, over doodgaan sprak. Op het eerste kom ik terug, maar ik wou nu ook wel eens gezegd hebben, dat Kloos een ‘verwende jongen’ was. Dit type is even algemeen en even onuitstaanbaar als dat van de befaamde ‘lastige tante’. Ik laat in het midden, of de vroege dood van zijn moeder hiermee te maken had, en zijn latere ontwikkeling het gevolg van een ‘overgecompenseerd minderwaardigheidsgevoel’ was, (om deze vreselijke uitdrukking nu maar eens te gebruiken), hij had zich aangewend, anderen door klaagliederen over zijn gezondheid en zijn stemmingen te dwingen. Perk moest bij Vosmaer zijn vriend om diens ‘onhebbelijkheid’ (ik citeer uit het hoofd) verontschuldigen, en van die onhebbelijkheid en dwingerigheid heb ik in bovengenoemd artikel ook staaltjes gegeven.

Kloos was het type van een man, gewend in zijn buien ontzien te worden, en bij zijn werk en voor zijn onderhoud op anderen te steunen. Zijn permanente klachten over pijn en leed, en het voorspellen van zijn eigen dood doen denken aan Bilderdijk, een dichter die eveneens een gezegende leeftijd bereikt heeft.

Pijn- en ziektegevoelens - en dan nog bij een drankzuchtige, - en diens weerstand daartegen, kunnen moeilijk door een ander beoordeeld worden.

Maar, zonder of met homosexualiteit: in zijn toeneiging was hij tyranniek en beslag-leggend, en dit gold evenzeer zijn persoon als zijn werk, evenzeer zijn stoffelijke als zijn geestelijke mens.

Met deze vaststelling bedoel ik niet die van de heer P.v.E. te weêrspreken, als wel die aan te vullen. Een dergelijke aanvulling heeft m.i. ook zijn uitleg van de sonnetten van Perk aan Kloos nodig.

[p. 270]

Wat betekent in 't sonnet ‘Zou ooit mijn oog zich weg van 't uwe wenden’, de voorlaatste regel:

Als toen ge eens dacht, u zou mij vreemdheid storen

wanneer in het tweede lid hiervan geen drukfout staat? Ik zou het begrijpen, als er stond: ‘. . . . uw vreemdheid zou mij storen’ of ‘. . . . mij zou uw vreemdheid storen’. Wat kan hier bedoeld zijn? Dat zou ik graag weten. Dit is geen kwestie van diepzinnige duisterheid, maar van verschrijving of iets dergelijks.

Mijn andere vraag betreft het 2de aangehaalde sonnet van Perk aan Kloos. Perk stelt daarin, dat zijn verbeelding, zijn meegevoel hem meer levens laat meeleven dan hem lief is. Ook hier de parallel met Verwey, in Kloos' verwijt aan die vriend:

Hoe zingt uw stem onmenslijk, hoog en koud

Is het nu tijd dien blijden galm te slaan,
Alleen te leven in 't onsterflijk lied;
Terwijl het Mensenhart, berooid en koud,
Langs winterse aard gaat en geen liefde vindt?
Zonder begrijpen staarde ik eerst hem aan

Hij was als een die niet getroost kan zijn.

(Albert Verwey, De gestalten van mijn levenstijd, Oorspr. Dichtwerk I, 564)

De laatste terzine van Perk's sonnet luidt:

Vraag of de mensch met zulk een ziel behept
En die nooit met zichzelven blijft in vrede,
In vreê bij waarlijk lijden, blijheid veinst?

Het is wat onbeholpen uitgedrukt, ‘uitwijkend’, zegt P.v.E. dan ook, maar de betekenis van ‘veinst’ behoeft wel enige verklaring.

Het sonnet is ongetwijfeld een weêrslag op Kloos' ‘Medusa’, maar in dat gedicht komt geen verwijt voor van ‘blijheid’. Toch moet dit, evenals in Kloos' verhouding tot Verwey, ook hier de achtergrond uitmaken. En dat blijkt ook uit de Vriendschapssonnetten II en III (N.G. 1893, I., blz. 4 en 5) van Perk, die beginnen:

Eén trek in u wilde ik dat anders ware
Daar gij daarin alleen van mij verschilt
't Is dat gij zooals u elk ander wilt,
En wilt dat elk uw wezen evenare.

en III:

Kom, laat een lach zich om uw lippen plooien,
Mijn arme vriend, die alles duister ziet . . . .

Mij dunkt, dat hier inderdaad van ‘incompatibilité d'humeur’ sprake is, opgevat in de betekenis, die Napoleon eraan hechtte, toen hij het in zijn Burg. Wetboek (Code N.) invoerde en op liet nemen als een reden tot echtscheiding!

Kloos kon inderdaad niet velen, als hij zich in zijn overwegend sombere buien bevond, dat de ander in zijn verzen en omgang levensblijheid toonde, en hem ook trachtte op te beuren. ‘Hij was als een, die niet getroost kan zijn’ ‘. . . die niet getroost wil zijn’, had Verwey ook kunnen schrijven.

[p. 271]

Want wat legt Kloos (al voor hij Perk kende) in de mond van Mylitta, de tegenspeelster van zijn ‘Rhodopis’?

Ook uit des lijdens diepsten roes bloeit weeldrig mij de lust.

Daarom is de vraag gewettigd, of Perk, wanneer hij het in de laatste regel over ‘waarlijk lijden’ heeft, de mensvijandige norsheid en neerslachtigheid van Kloos daaronder rangschikt. Dit is niet precies hetzelfde, wat P.v.E. interpreteert met: . . . . ‘het waarlijk lijden van zijn vriend grijpt hem wel degelijk aan, hij kan er alleen niets aan veranderen. Hij verbreekt de vriendschap niet, probeert opgewekt te zijn, drijft zo zijn vriend ongewild tot wanhoop.’

Perk's gedachtengang lijkt mij deze te zijn: Als mens en dichter kan ik niet anders dan het werkelijk en door mij verbeeld leven van anderen medelijden; ik zou eraan te gronde gaan, wanneer ik de blijmoedigheid niet als tegenkracht had. De blijheid is dan juist niet geveinsd, maar levensvoorwaarde voor Perk. En we houden de mogelijkheid open, dat hij Kloos' lijden niet zo zwaar neemt als deze zelf.

Misanthropie en pessimisme zijn aangeboren, en ook in bepaalde tijdperken mode-eigenschappen, maar de veeleisendheid van een mens wordt aangewakkerd door een ‘verwend worden’, òf ‘kortgehouden worden’ in de eerste levensjaren, en vooralsnog lijken mij die twee eigenschappen de tragedie van Kloos' leven meer te bepalen dan zijn verhouding tot de ene of de andere sexe.

Tenslotte danken we er enige van de mooiste gedichten van de vorige eeuw aan, en dat blijft.

Januari 1961

II

‘Ik ben in eenzaamheid niet meer alleen’ (N.Tg. LIV, Mei '61 blz. 166).

Zo begint eén van de vier door Karel Alberdingk Thijm in Oct. 1884 geschreven sonnetten, die hij Willem Kloos ter beoordeling toezond. Doet de eerste regel ons zo vertrouwd aan om zijn nieuwheid, of omdat hij ons, ouderen, aan iets zeer bekends herinnert? Welk jong meisje, met een behoorlijke stem en enige muzikaliteit begiftigd, zong in Thijm's tijd en in zijn kring niet:

‘Einsam bin ich nicht alleine
Denn es schwebt ja süss und mild
Um mich her im Mondenscheine
Dein geliebtes, teures Bild.’?

Het is de eerste van de drie strofen van een gedichtje van Pius Alexander Wolff, op de muziek van Carl Maria von Weber, dat men in alle ‘Lieder Schatz’ genoemde bundels kon vinden. Mijn exemplaar, ongedateerd, Leipzig & Berlin, C.F. Peters, Band I. heeft aan Martha van Vloten toebehoord, die er haar mesjesnaam in heeft gezet, naar ik vermoed al vele jaren vóór haar huwelijk met Frederik van Eeden in April 1886. Zou Thijms sonnet, dat naar ware tachtigeraard met ‘Ik’ begint, niet terugwijzen naar dit door zijn nichtje Mia Cuypers gezongen lied? Het is met op muziek gezette en gezongen gedichtjes een eigenaardig geval: zij blijven meer in het gehoor liggen en worden gemakkelijker verspreid dan de verzen die het met hun eigen muziek moeten doen. En de duitse zangmuziek was algemeen bekend en aanwezig in de huiskamers. Hier ligt wel een onderwerp voor vergelijkend onderzoek.

[p. 272]

Een der andere door Drs. H. Prick in De Nieuwe Taalgids van Mei 1961, blz. 166-171 behandelde sonnetten van Van Deyssel is dat met de aanvang:

‘Ik denk altoos aan u als aan die luchten . . .:’

Ook deze versregel doet denken aan die van een ander dichter dan de auteur zelf, met name van Willem Kloos:

‘Ik denk altoos aan u, als aan die droomen’ . . . .

en het gehele sonnet van Van Deyssel is een tegenhanger van dat van Kloos. Kloos' sonnet drukt een terugverlangen uit naar de nachtelijke zalige droom, die door de nuchtere morgen en wereld weggevaagd wordt; Thijm roept de morgen en de zon aan, om zijn ziel ‘uit haren doodsdroom’ wakker te roepen, en te verwarmen.

Dit is geheel de houding, die alle goede vrienden van Kloos tegenover hem aannamen. Er kan hierbij, dunkt mij, geen sprake zijn van toeval, en wanneer Thijms vers op eind October '84 te dateren blijkt te zijn, en Kloos het ± 19 Jan. '85 in handen heeft gekregen, moet het sonnet van Kloos van voor 26 Oct. '84 zijn, of van kort nà ± 19 Jan. '85. In het eerste geval heeft Thijm het horen voorlezen of in afschrift gehad; in het tweede zou Kloos Thijms beginregel hebben opgevat en er met ander rijm een eigen sonnet op laten volgen.

Gezien het voorafgaande en volgende lijkt mij de eerste onderstelling de waarschijnlijkste:

Volgens Uyldert (N.Tg. LI., Maart 1958, blz. 116) heeft mijn vader dit sonnet op '85 gesteld. De enige brief, waarin het met zijn aanhef genoemd wordt, is ongedateerd. Ik heb de zinnen al geciteerd in N.Tg. LI., 1 en 2, blz. 70, maar herhaal ze nog even:

‘Ik heb vandaag veel verzen (70) gemaakt: eén sonnet (op hèm) dat geloof ik beter is dan: “Ik denk altoos aan u” en een vers op de moderne Hollandsche dichters . . .’

Zeventig versregels (min de 28 van de 2 sonnetten) kan Kloos op eén dag alleen schrijven, wanneer er van rijmloze verzen sprake is, en dat klopt, want reeds 8 Jan. '84 stuurde hij een kort fragment van ‘Okeanos’ aan Vosmaer (Briefw. Vosmaer-Kloos, blz. 200 en 204/206) en het in het Maartnummer van De Nieuwe Gids van 1886 opgenomen fragment ‘Ganymedes op Aarde’ is ondertekend ‘Januari 1885.’ ‘Ik denk altoos aan u . . .’ is dus van eerder, maar met de stukken te bewijzen is inderdaad (nog) niet, dat het voorafging aan Thijms sonnet met dezelfde beginwoorden. Ik ben geneigd dit toch aan te nemen, mede, omdat in de laatste jaren steeds meer sonnetten van Kloos gebleken zijn lang voor de publicatie in de N.G. tot stand te zijn gekomen. Hij kon ze immers nergens kwijt, maar de vrienden kenden ze.

Drs. H. Prick vraagt zich ook af, van wie sommige verbeteringen in Thijms sonnet afkomstig zijn, die niet door Kloos in Thijms handschrift zijn aangebracht, maar niettemin in de eindredactie in de N.G. voorkomen. Wel, er is maar eén dichter, aan wie deze nieuwe versregels doen denken, en dat is Albert Verwey. Vooral dit: ‘Uw adem vaart mij aan! Gij zijt verschenen.’ herken ik onmiddellijk. Hij was bovendien de man, die samen met Kloos in 1884 de Julia samenstelde, en van Juli 1885 tot Oct. '88 de afleveringen van De Nieuwe Gids.

[p. 273]

III

In ‘Willem Kloos temidden der Doorenbossen’ II, van Hubert Michaël in hetzelfde nummer van de N.Tg. blz. 146, kan ik de twee Coba's terechtbrengen, aan wie Jan Veth zijn vriend Willem Witsen aankondigt te zullen schrijven De ene Coba (later Cobi genoemd, ter onderscheiding van de andere), was Witsens zuster Jacoba Helena, een begaafd pianiste, en de andere was haar onafscheidelijke vriendin Jacoba Muller, die later de vrouw werd van de bijna 20 jaar jongere schilder Tholen. Cobi Witsen werd al eerder de vrouw van de jonge weduwnaar Mr. A.R. Arntzenius, griffier van de Tweede Kamer, en bracht diens zestal kinderen groot, waarvan de drielingen Paul, Constance en Péronne bij de dood van hun moeder, Pauline Constance Henriëtte Boddaert, pasgeboren waren. Die zware taak had Cobi niet aangekund zonder de hulp van haar vriendin, en zij had die bijstand dan ook als voorwaarde gesteld bij haar huwelijk met de zwaar bezochte jonge vader. De familie Arntzenius en het echtpaar Tholen woonden in de jaren rond 1900 en daarna samen in de Kanaalvilla aan de weg naar Scheveningen, en Coba Tholen was de toeverlaat van al Cobi's stiefkinderen. Paul Arntzenius heeft zijn opleiding als schilder aan W.B. Tholen te danken.

Men ziet dus, dat ook deze Coba's voor de kunst betekenis hebben gehad, zij het niet rechtstreeks; en ik maak er hier te liever melding van, omdat zowel de Pers als de Musea de 100ste geboortedag van de ongewone nederlandse schilder, die Tholen was, in Febr. 1960 vergeten hebben te herdenken.

Mei 1961

M. Nijland-Verwey.