De Nieuwe Taalgids. Jaargang 54

Het geslacht der koppelingen met ontwerp-.

Op bl. 1366 van de verschijnende 8ste druk van Van Dale, Groot Wdb. der Ndl. Taal leest men: ‘N.B. Bij samenst. richt het genus zich naar het tweede lid, dus b.v. de ontwerp-grondwet, de ontwerp-verordening.’

Deze opvatting zit de bewerker blijkbaar hoog, want enige regels verder besluit hij de groep woorden met ontwerp- met: ‘Opm. In samenst. als de voorgaande richt het genus zich naar het tweede lid, dus de ontwerp-wet, niet het.’

Het WNT als gezaghebbend orgaan te hulp roepen baat niet: toen ontwerp in deel X, kolom 2032, de wereld inging - het titelblad noemt als jaar van verschijning 1893 - kende het geen koppelingen met dit woord in bovenvermelde vorm. Het geeft slechts begrotings-, belasting-, regeerings- en wetsontwerp; verder huwelijks-, krijgsontwerp, en het spreekt van ontwerp van wet, fr. projet de loi, Ontwerp van Constitutie, Ontwerp van eene Grondwet, Ontwerp van Wet op het Armbestuur, enz. Het woordtype ontwerp-wet was in die tijd nog ondenkbaar; dat blijkt uit de opmerking: ‘Eene eigenaardige verbinding in parlementairen stijl is die van ontwerp met den naam van den ontwerper, als b.v. het Ontwerp-Heemskerk en derg.’

De Vooys, Ndl. Spraakkunst⁴, 313, schrijft dit type toe aan ‘neiging tot taalspaarzaamheid en invloed van geschreven taal’ en geeft als voorbeeld: het Ministerie-Heemskerk, de methode-Bouwman, een kaartje-derde klas, het traject Utrecht-Arnhem. Hij grijpt hier terug op Overdiep, Stil. Gramm., 205, waar men leest naar aanleiding van de groep Jeugdwedstrijd/Nederland-Frankrijk: ‘Deze vorm van samenvoeging is het resultaat van verkorting in ambtelijken en in journalistieken stijl, en het is onnoodige bezorgdheid, daarin navolging van het Fransche type “l'affaire Dreyfus” te zien. De opmaker leest: “Het ontwapeningsvoorstel van Hoover . . .” en hij schrijft in den korten titel:

[p. 267]

Ontwapeningsvoorstel-Hoover. Hij leest: “De heden gehouden bespreking van Von Papen met Mac Donald . . .” en hij verkort: Onderhandelingen Von Papen-Macdonald. “Het dreigend conflict in den aardappelhandel” wordt bij bemiddeling: Bemiddeling Aardappelconflict. Wij lezen van: Opheffing Septemberscholen, Bevordering Werkverruiming, Bouw Montessorischool. Meestal is het eerste lid, zooals in deze voorbeelden, een afleiding van een werkwoord, waarbij het tweede lid als object (subject) fungeert: Opening Stadszaal, Korting Presentiegeld, Instelling Deskundigencommissie, Bezuiniging Nijverheidsonderwijs, Botsing Motorfiets en Auto, Ontslag Stationschef, Wedstrijd “Kinderen en Dieren”, Conferentie Geschiedenisonderwijs . . . Wanneer we een geval als “Botsing/Motorfiets en Auto” vergelijken met de gewone samenstelling “Treinbotsing”, dan mogen we het eerste, het omgekeerde, type dankbaar begroeten als een bruikbaar middel tot vermijding van “monsterachtige samenstellingen.” Want dat zou “Een Motorfiets-en-Auto-Botsing” zijn; een vorm die, ten deele op het voorbeeld van Engelsche formaties als “a matterof fact resolution” in Nederlandschen krantenstijl nu en dan opduikt.’

Over het ontstaan van de woordkoppelingen van deze aard zal er wel een communis opinio bestaan: ambtenaren, politici en journalisten krijgen ze als geesteskind toegewezen. WNT III, 2102, noemt - uit 1708 - uit het Geld. Placaatb.: concept-reglement. Het zal stammen uit de kringen der juristen, evenals: de concept-wet op de inkomstenbelasting (N. Gids 1889), te vinden in Van Dale⁸, 384, dat verder noemt: Concept-reglement, - -verordening, - -wet, en er, wat hun genus betreft, dezelfde opmerking maakt als onder ontwerp. Concept-reglement geeft het dus een o., de andere woorden een v., respect v. (m).

De Woordenlijst 1954 vermeldt slechts concept-reglement, o., wat ons niet baat, aangezien beide leden neutra zijn. De N. Rott. Crt. - zo meldt mij een der medewerkers - volgt consequent de regel dat bij alle samenstellingen met ontwerp- het geslacht zich richt naar het eerste deel. Van Dale schrijft voor: deze samenstellingen hebben het genus van het tweede lid. Het is een merkwaardige situatie in de Nederlandse wereld, waar bindende voorschriften inzake het taalgebruik zo zeldzaam plegen te zijn, althans zelden zo radicaal op elkaar botsen. Hoe wij moeten staan is deze taalstrijd? De Vooys noch Overdiep heeft zich ooit uitgesproken in dezen, naar wij menen. Was in hun dagen nog geen spanning opgetreden? Wij moeten het wel aannemen. Zij zullen, als nu nog de N.R.C., in de woordgroep ontwerp-wet het tweede lid hebben beschouwd als bepalend: het blijkt overduidelijk uit wat wij uit de Stil. Gramm. van de tweede hebben geciteerd. Voor hen is het geslacht van ontwerp-wet, concept-reglement, enz. dat van het eerste lid geweest. Volgens de laatste druk van Van Dale is dat onjuist en decreteert het tweede lid het genus van de groep. Er moet dus, met het toenemen van het aantal voorbeelden, d.i. door het geregelde gebruik van het type, een innerlijke verschuiving hebben plaatsgevonden, als Van Dale het goed ziet, waardoor bepaalde en bepalende van positie hebben gewisseld.

Als dat zo is moet het woordaccent dat tot uiting brengen. Aanvankelijk moeten beide leden accentdrager zijn geweest; men sprak van ontwerp'-wet' (= ontwerp' [van de] wet') en concept'-reglement' (= concept' [van een] reglement'). Thans zien wij in Van Dale: concept'-reglement, v.; - '-verordening, v.; - '-wet, v. (m.); ontwerp'contract, o.; - '-overeenkomst, v.; - -reglement, o.; -'tekening, v.; - '-traktaat, o.; - '-wet, v. (m.). Overal hebben wij, overeenkomstig de bedoeling, het eerste lid aangegeven als accentdrager. Daardoor heeft dit type van koppeling qua intonatie de vorm gekregen van com-

[p. 268]

posita als boom'stam, pere'boom, akker'land, haver'akker, hondehok, heemhond, enz., d.i. van samenstellingen waarvan het eerste lid bepalend, het tweede bepaald is en daardoor drager van het woordgeslacht.

Dit blijkt ook uit de betekenisomschrijving in Van Dale, zij het minder consequent: concept-wet, wet in ontwerp; ontwerp-contract, voorlopige formulering van een contract; ontwerp-reglement, reglement dat nog slechts ontwerp is; ontwerp-wet, wet in ontwerp. Het had ook kunnen blijken uit de spelling zonder koppelteken. Die vinden wij slechts tweemaal: ontwerp'reglement en -'tekening. Wij vermoeden dat de corrector hier even tekortgeschoten is, gezien het feit dat alle andere woorden van dit type met - worden gespeld.

Wij kunnen noch de N.R.C., noch Van Dale geheel bijvallen. De opvattingen van de eerste zijn ons te statisch-historisch: zij miskennen de ontegenzeggelijk aanwezige en werkzame verschuiving in het woordtype. Die van het laatste zijn te weinig historisch bepaald en te veel op de toekomst georiënteerd. Beide missen te veel oor voor de bestaande variaties, uitingen van de levende spanningen in onze taak inzake het woordtype ontwerp-wet.

Het zou natuurlijk kunnen zijn dat de ‘westerling’ en de man uit het oosten van ons taalland spraken met verschillende mond, doordat de laatste in zijn taalgebruik voornamelijk put uit geschreven, d.i. min of meer oudere bronnen, terwijl de eerste drinkt van het levende water dat verjongt. Doch de houding van de in taal stellig niet ‘oosterd’ gerichte N.R.C. geeft hem het vertrouwen dat hij niet geheel in en uit achtergebleven gebieden leeft. Hij voelt zowel in de N.R.C. als in Van Dale iets rechtlijnigs, iets radicaals, dat de levende taal mist. Vandaar dat hij in ‘Koenen’, 25ste druk, meende te moeten schrijven: ontwerp'lijst, v. (m.), lijst . . . ., ontworpen en nog niet voltooid; -'tekening, v. . . .; doch - '-wet'. [Helaas is het accentteken na wet veronachtzaamd; de spelling met - tussen beide leden is echter duidelijk]. Want een ontwerplijst is voor hem ‘een voorlopige lijst’, doch een ontwerp'-wet' een ‘ontwerp' van een wet'’ en geen ‘voorlopige wet.’ Misschien zal menigeen hem al even doctrinair vinden als beide anderen, doch men bedenke dan, dat hij in feite het bestaan van dubbelvormen aanvaardt. Z.i. toch is het mogelijk in ons hedendaagse Nederlands nu eens te spreken van ontwerp'lijst, dan weer van ontwerp'-lijst' of van ontwerp-lijst', enz., al naar de aandacht van de spreker zich tijdens zijn redevoering richt op een dezer aspecten van de inhoud der woordgroep ontwerp-lijst. En dat met het verschil van accent, uiting van verschil van innerlijke bouw, verschil van genus gepaard kan gaan, is voor hem een zekerheid: ontwerp'(-)lijst is natuurlijk een v.(m.)-woord, terwijl ontwerp-lijst' slechts neutrum kan zijn.

Juist de naoorlogse periode heeft de opbloei van het woordtype conceptbegroting en ontwerp-verordening gebracht, dat al sinds 1708 was gesignaleerd. Het zal een gevolg zijn, die opbloei, van het veldwinnen van ‘planning’ in allerlei kringen. Heel wat concept-dit en ontwerp-dat is ‘voorlopig’ gebleven. Heeft dit de innerlijke verschuiving in de groep sterk verhaast?

De verschillen in inzicht omtrent woordgeslacht en spelling bewijzen echter, hoe de levende taal elke nieuwigheid aankan en uitbuit tot verrijking van haar uitdrukkingsvermogen.

Assen

J. Naarding