De Nieuwe Taalgids. Jaargang 54

[p. 36]

Een bijdrage tot het hedendaagse toneelspelersjargon II.

Over het woord pannetje in de eerste bijdrage over bovengenoemd onderwerp (N. Tg. 52, 335) deelde de heer P.J. Ruimers te Rotterdam mij mee dat hij in een winkel met bioscoopreclame van de eigenaar hoorde, dat het vrijkaartje dat deze voor de reclame kreeg door het volk een pannetje genoemd wordt. Ook het vrijkaartje bij sportwedstrijden wordt nu nog door de kleine burgerij een pannetje genoemd. Vandaar zal het (sporadisch) tot het toneel zijn doorgedrongen; de heer Van der Lugt Melsert, hoewel geboren Rotterdammer, hoorde het woord echter nooit in verband met het toneel gebruiken.

Zowel de heer Max Croiset als de heer Ferdinand Sterneberg wijzen mij erop, dat ook zij slechts: over je tong kakken kennen voor ‘zich verspreken’. Het betreft hier dan een verkeerde klinker zeggen of niet uit een woord kunnen komen. Iets volkomen incidenteels dus. Maar er valt nog al eens een woordje naast, of onder de tafel, is iets heel anders. Dat is slordig spreken, woorden inslikken, een technische fout dus. Het eerste kan de beste acteurs overkomen, het tweede (theoretisch althans) niet.

De term pispaal moet als volgt aangevuld worden. Ik citeer hiertoe uit een brief van de heer Louis van Gasteren:

‘Men noemt het woord als er sprake is van een figuur die uitsluitend dient om de hoofdrol gelegenheid te geven het publiek over zijn persoon of andere nog komende spelers bij het publiek te introduceeren. Hij kan geen monoloog staan houden, zooals een 70 jaar geleden nog het geval was. Het hangt van de talenten van de auteur af of hij deze omstreden figuur een eigen leven geeft, of hem alleen maar een pispaal doet zijn, waar de hoofdrol zijn tekst tegen spuit, tegenaan pist. Men kan dus niet volstaan met te zeggen, een rol, waar geen eer aan te behalen is. Le Bret in Cyrano b.v. heeft een eigen leven en kàn een pispaal genoemd worden, maar juist is dat niet. Zoo zijn er meer voorbeelden te noemen van het tegendeel.’

De hieronder volgende woorden en uitdrukkingen werden mij meegedeeld door mevr. Ank van der Moer en de heren: Max Croiset, Louis van Gasteren, Cor van der Lugt Melsert, Paul Steenbergen en Ferdinand Sterneberg. Voor de kleine verzameling Zuidnederlands acteursjargon ben ik dank verschuldigd aan Marthe Gevers, actrice van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg te Brussel. Voor zover dit mogelijk was, is in deze bijdrage steeds op grond van haar gegevens vermeld of men in Z.-Nederland het woord of de uitdrukking al of niet kent.

De bijzondere betekenissen van de volgende woorden en uitdrukkingen staan noch in het W.N.T. of in enig ander woordenboek vermeld; de gehele verzameling werd door de heren Cor van der Lugt Melsert (geb. 1882) en Max Croiset (geb. 1912) gecontroleerd, welke laatste zo vriendelijk was de plaats van de in januari 1960 overleden Cees Laseur in te nemen.

D.g. = dagelijks gebruikt.

Even aantikken. Zie onder: blazen.

Bedanken of buigen = het in ontvangst nemen van applaus. D.g.

Twee benen. Uitdrukking voor iemand zonder talent, maar die men nodig heeft voor figuratie of een paar woorden. ‘Och, het zijn weer twee benen’ (ongunstig, uiteraard). D.g. Onbekend voor de heer Van der Lugt Melsert. In

[p. 37]

de plaats hiervan zegt men in Z.-Nederland: een nummer elf of 't is een rol van opkomen en doodvallen.

Alleen maar bijhouden. Zie onder: blazen.

Volkomen blank staan = de tekst niet meer weten; ik was of stond blank, het was helemaal blank = ik kon me niets meer herinneren, wist niets meer van de situatie af. D.g. Onbekend voor de heer Van der Lugt Melsert. In Z.-Nederland zegt men: een blanc, Frans uitgesproken, of hij zit erin of hij is erdoor gevallen.

Blazen = souffleren; d.g. Wordt alleen denigrerend gebruikt: ‘Niet zo blazen’, voegt men de souffleur toe, als hij te luid en te veel de tekst voorzegt. Een acteur die alles hebben wil van de souffleur, d.w.z. dat hij iedere zin van hem wil horen, zegt: ‘Alles opgeven’, maar als hij wil dat de souffleur alleen maar attent is en alleen in geval van nood inspringt, zegt hij: ‘Alleen maar bijhouden’ of ‘even aantikken’, als er speciale moeilijke punten zijn, waar hij hulp nodig heeft. Al deze uitdrukkingen: d.g. Blazen ook gebruikt in Z.-Nederland; verder daar ook nog: mij niet loslaten en alleen maar 't eerste woord.

Elkaar dekken. Dit wordt gezegd als de ene acteur (-trice) voor de andere staat. D.g. In Z.-Nederl.: elkaar afdekken, maskeren, hij staat in mijn licht.

Doen alsof = niet geloofwaardige uitbeelding van een rol; dit kan ook van kundige toneelspelers gezegd worden. D.g. Onbekend in Z.-Nederland. Daar zegt men: 't Was er glad naast.

Een doorloop of een doorlooprepetitie = een vluchtige repetitie, waarin de tekst snel wordt gezegd en de bewegingen worden aangegeven. Meestal laatste repetitie voor een première, ongecostumeerd en ongeschminkt; of een repetitie van een stuk dat een tijd gelegen heeft, niet is gespeeld geworden. D.g. Een doorloop wordt door sommige regisseurs nuttig geacht om ontspannen te spelen en dus wellicht dieper of anders in de rol door te dringen. De volgorde van de repetities is: I Lezing, II ineenzetting, III repetities, IV voor-generale repetitie (met decor, rekwisieten en eventueel in kostuum) V generale repetitie = geheel als voorstelling; slechts indien nodig, het geheel nog eens doorlopen. Bij ‘grote’ stukken zijn er wel verschillende generales. De eerste met fotograferen b.v., omdat dit ophoudt.

Een doublure, een triplure = twee of drie stukken, die op één avond door hetzelfde gezelschap gespeeld kunnen worden, omdat men voldoende spelersmateriaal heeft om de stukken tegelijk te spelen. Zo ook de werkwoorden: doubleren, tripleren. D.g. In Z.-Nederl. zijn triplures en zelfs doublures onbekend.

Een dragende rol = iemand die het stuk draagt, de voornaamste speelrol, de voornaamste speler van het eerste plan; men kent ook: Hij wordt door de rol gedragen of de rol draagt hem, een zo sterke rol, waaraan niets is te bederven en die zo geknipt is voor een vaak middelmatig acteur, dat men bij de verdeling zegt: ‘Hij kan er zó voor op’ en na de voorstelling: ‘Hij werd door de rol gedragen.’

Eten en drinken. Veel gebezigde uitdrukking, wanneer een rol iemand ligt, op zijn lijf geschreven is, waar het succes bovenop ligt. D.g.

Hangen. Zie onder: zwemmen.

Innig, te innig. In ongunstige zin wordt dit wel gebruikt voor iemand die te zacht spreekt, vooral in gevoelige momenten, en van innigheid onverstaanbaar wordt.

Jongrood. Schminkterm voor lichtrood, dat op de konen wordt ‘gelegd’ om jong te schijnen (of te blijven), oudrood, karmijn om oud te lijken. Men zegt: ‘Is hij niet te oud voor die rol?’ ‘Och, met veel jongrood . . .’. D.g.

[p. 38]

Kap = coupure. Het W.N.T. VII, I, 1530 kent alleen het werkwoord kappen als toneelterm. Ook bij het ongewild of gewild een stuk uit de tekst onder het spelen overslaan, zegt de speler: ‘Ik heb een kap gemaakt’ of ‘doorgeslagen’; ook: iemand afkappen = hem midden in zijn tekst onderbreken; meestal bij vergissing, of als de speler zijn tekst niet meer weet en maar wat zegt, kan de ander hem maar het best afkappen. D.g. In Z.-Nederl. wordt kap niet gezegd, alleen coupure of de tekst inkorten.

Er viel geen woord in de kattebak = elk woord was in de zaal goed te verstaan. Onbekend voor de heer Max Croiset.

Het heeft geen kloten = zeer veel gebruikte uitdrukking voor een rol van een speler die geen fut heeft, onmannelijk is.

Het licht knijpen = de stroomsterkte verminderen door middel van een weerstand, zodat het licht zwakker wordt. D.g.

Het is op de koppen, over de koppen = de zaal is stampvol; ook: er kan geen hond meer bij. Veel gebruikt. Op of over de koppen is onbekend in Z.-Nederl. Men zegt daar: 't Zit zo vol als een ei.

Een kraker. Een veel gebruikt woord voor een successtuk.

Naar boven kruipen. Een slechte gewoonte van egoïstisch spelende acteurs om hoger te gaan spelen, om de partner te dwingen rugzaal te spelen en zelf de zaal te hebben.

Op de lach spelen = geforceerd duidelijk het grappige van een tekst of situatie doen uitkomen, dus grof spelen. Ongunstige betekenis.

Het stuk ligt om elf uur = het stuk is om elf uur uit. D.g. Wordt ook in Z.-Nederl. gebruikt. Als een acte uit is zegt men in Nederland: ‘Het is acte. Is het al acte?’, ‘Het is net acte!’ D.g.

Loge grillée. In alle Franse schouwburgen is terzijde van het toneel, boven de orkestruimte dus, een loge, die voorzien is van tralies in ruitvorm, die de aanwezigheid van iemand in die loge voor de zaal verbergt. In Leiden, waar het theater geheel in Franse trant is gebouwd, heeft men ook twee loges grillées. Achter het traliewerk in ruitvorm bevindt zich echter geen loge. De tralies zijn op de muur aangebracht en wekken de schijn of er een loge achter is!

‘Ik moet die rol maken’ of ‘ik moet het maken’ zegt een speler als de rol niet voor zijn type of spelaard geschikt is of als hij niet goed geschreven is, dus psychologisch niet verantwoord. D.g.

Mannetjesmakerij wordt gezegd van een rol die in uiterlijke typering blijft hangen, dus geen mens geworden is. D.g. Bij het toneel dus in ongunstige zin gebruikt, maar bij de revue kan het juist in gunstige zin gebruikt worden.

De manteau = de omraming van het toneel, vlak achter het voordoek, ook wel toren genoemd. Men heeft het over torenlichten, in of aan de toren bevestigd. De zijkanten zijn in- en uitschuifbaar, zodat men het speelvlak verkleinen kan. D.g. De eerste coulisse, een kamerwand, wordt tegen de manteau gezet en bevestigd. De brandweer heeft een plaats achter de manteau, waarin een klein vierkant openingetje is, waardoor hij het toneel kan zien.

Monteren = meer naar de achtergrond, meer naar de fond gaan; dit in verband met de geringe helling die de toneelvloer placht te vertonen; alle moderne tonelen zijn waterpas. In ons land bevinden zich nog oplopende tonelen in Leiden en Groningen. Uit een brief van de heer Max Croiset: ‘In “De Meeuw” van Tsechof zit ik in een rolstoel. In Groningen ging ik, als ik me met mijn voet niet tegenhield, het voetlicht in.’

Een rol als zijn naam kennen = zijn rol woord voor woord kennen.

Hij of zij was nergens (meer) = een acteur of actrice die door een ander

[p. 39]

‘overspeeld’ wordt. Mej. M.A.F. Ostendorf te Haarlem, die speciaal de sporttaal bestudeerde, tekent bij deze uitdrukking het volgende aan. ‘Het is inderdaad een uitdrukking, die in de taal van de sportjournalist frequent voorkomt, maar ik betwijfel, of juist deze uitdrukking van journalistieke zijde moet komen; dat die in de sfeer van het sportspel zelf is opgekomen lijkt mij zeker even waarschijnlijk. Hij is (was) overal “opponeert” nl. tegenover de uitdrukking, die U interesseert. We hebben hier dus invloed van de taal van de sport op de taal van het toneel. Alleen is het m.i. niet zeker langs welke weg deze invloed zich heeft doen gelden. De uitdrukking is namelijk ook in de algemene taal doorgedrongen in de betekenis van: uit het lood geslagen zijn, uit het veld geslagen zijn, overbluft zijn. Er kán dus sprake zijn van directe of indirecte invloed. Voor zover ik heb kunnen nagaan is Hij of zij was nergens (meer) een zeer recente uitdrukking. Een van de meest sprekende getuigenissen daarvan kreeg ik van een gewezen militair, die zich herinnerde, dat de uitdrukking gedurende zijn diensttijd (nog maar enkele jaren geleden) onder militairen nog niet in gebruik was. Juist dáár zou deze wél gehoord zijn, als het bestaan niet nog zeer kortstondig was. Een nauwkeuriger datering kan ik tot mijn spijt niet geven’.

De pap opleggen = Alleen in Z.-Nederl.: aandikken van een rol; ook zegt men daar wel: er met de kalkborstel overgaan.

Een opsteekje = voorbespreking van een belangrijk aantal personen, die in groepsverband een bepaalde voorstelling wensen te bezoeken of van een groep, b.v. van een groot kantoor of instelling die wordt uitgenodigd om de zaal te vullen als er slecht besproken is. Bij het laatste is de zaal dus gestopt, gevuld met opsteekjes. Opsteekje is slechts in een kleine kring onder de acteurs en bureaulisten bekend. C. van der Lugt Melsert heeft er in zijn loopbaan nooit van gehoord.

Oudrood. Zie onder: Jongrood. D.g.

Een overloop = de repetitie na de generale repetities, vlak voor de première.

Als een paal staan = de tekst niet meer weten en geen uitweg vinden om de situatie te redden. D.g.

Een poot is een smal zijgordijn tegen de inkijk aan de zijkanten van het toneel opgehangen. D.g.

Het rode of blauwe potlood gebruiken = coupures aanbrengen in de tekst. D.g.

Een rondhorizon = het meestal lichtblauwe, hemelkleurige achterdoek dat van de zijkanten van het toneel in ongeveer een halve cirkel, het toneel omspant; tegenwoordig elektrisch, vertikaal oprolbaar. Rondhorizon kan een germanisme zijn: Rundhorizont zou in het Duits mogelijk zijn. Dat dit laatste woord in de door mij geraadpleegde Duitse woordenboeken ontbreekt, kan dezelfde reden hebben, waarom men rondhorizon in de Nederlandse woordenboeken tevergeefs zoekt: het tot nu toe ontbreken van enig onderzoek naar het acteursjargon.

De siroop druipt eraf = Alleen in Z.-Nederl.: gezegd van een rol die een acteur goed ligt, waar hij dus niets voor moet doen.

't Zijn houten smoelen = Alleen in Z.-Nederl.: wordt gezegd als er in de zaal niet gereageerd wordt.

Hij smoest uit zijn vestjeszak = hij spreekt nauwelijks hoorbaar. Een dergelijk acteur werd vroeger door de regisseur toegevoegd: ‘Al zat ik in je mond schoenen te lappen’ (dan zou ik je nog niet verstaan). Men hoort die uitdrukking tegenwoordig minder; dit echter niet, omdat er duidelijker gesproken zou worden.

[p. 40]

In Z.-Nederl. alleen: Het gaat niet over de orkestbak en: hij converseert met de muizen.

Spelen; een toneelspeler spreekt alleen van: ik moet vanavond spelen, nooit van werken. Dit doet het cabaret, de revue en het circus. Die spreken ook van Bühne, de toneelspeler echter van toneel.

Staan = de tekst niet meer weten; hij of zij stond.

‘Moet ik succes halen?’ vraagt de man bij het doek, als hij weten wil of hij na een acte het doek moet ophalen om de acteurs gelegenheid te geven te bedanken of te buigen. D.g. Onbekend bij C. van der Lugt Melsert, die hiervoor kent: ‘Moet er gehaald worden?’ en opmerkt: Tegenwoordig wordt er na het einde van een voorstelling veel meer keren gehaald dan vroeger. Misschien noemt men dat ‘succes halen.’

Een trek is een ijzeren stang in de breedte aan touwen opgehangen in de kap boven het toneel, die men aan de zijkanten naar beneden kan laten, omdat daar de touwen vastgeknoopt zijn. Aan de trekken worden decorstukken, enz. in de kap gehesen, zodat men tijdens de changementen de trekken maar behoeft neer te laten of op te trekken. D.g.

Een triplure. Zie onder: doublure.

Voor den uil spelen = Alleen in Z.-Nederl.: zeer overdreven spel; daar ook: 't is poppenkast.

Een vestjeszakacteur = een acteur, die nauwelijks hoorbaar spreekt. Onbekend bij Croiset.

Een vulling, men spreekt van vulsel = een verdikking, vroeger met kapok, tegenwoordig met schuimrubber of plastic, om een dikke buik aan te geven, een borst te verbreden, enz. Wordt ook in kostuumstukken gebruikt door acteurs met magere benen. Van der Lugt Melsert kreeg op een generale repetitie eens de boodschap, dat een acteur zijn ‘benen’ kwijt was!

Wacht (verkorting van wachtwoord), de laatste woorden van de repliek van de partner, waarop de speler moet inzetten met zijn eigen tekst. D.g.

Warm houden wil zeggen dat de speler, als een ander spreekt, erdoor heen spreekt met ach, nee, wat, hè, heus, etc. soms geluiden maakt, woorden uit zijn tekst herhaalt, of de tekst van een ander meespreekt; meestal ongunstig bedoeld, omdat het hinderlijk is voor de speler die het woord heeft en de aandacht van hem afleidt naar de speler die het warm houdt.

Een vakrol = de rol van een politie-agent, deurwaarder, enz., die meestal door een beginnend acteur wordt gespeeld. Onbekend bij Croiset.

Een witje = een wit, belastingvrij toegangsbewijs, dat alleen afgegeven mag worden aan wie er voor zijn beroep gebruik van maakt; het kostte vroeger in Den Haag twee cent. Weinig gebruikt, maar wel bekend bij de spelers.

Erop gaan zitten = een passage onder het repeteren vaak overnemen; een regisseur die erop gaat zitten, regisseert grondig. D.g. Ook gezegd van een acteur die nadrukkelijk, langzaam speelt: ‘Hij gaat er vanavond zo op zitten’ (ongunstig bedoeld in de laatste betekenis), ook: ‘hij speelt het vanavond zo uit.’ D.g.

Ze zijn met diep in de zeventien = Allen in Z.-Nederl.: voor een halflege zaal spelen.

Zwemmen = de tekst niet meer weten. Bekend bij de T.V., maar ook wel bij het toneel gebruikt, evenals hangen in dezelfde betekenis.

Alkmaar.

C. Kostelijk.

[p. 41]

Naschrift.

Mijn vermoeden dat Rundhorizont (klemtoon op de laatste syllabe) in het Duits zou kunnen bestaan, bleek juist. Na het schrijven van dit artikel wees Dr. J. Heemstra te Haarlem mij op het voorkomen van dit woord in de naoorlogse 16de druk (nog niet in de omvangrijker 15de) van Der Grosze Brockhaus met omschrijving: Bühnentechnik: der halbkreisförmige hintere Abschlusz der Spielfläche.

Ik vond rondhorizon nu ook in een Nederlands werk nl. in de Algemene Winkler Prins Encyclopedie, deel 8 [1959] (nog niet in de omvangrijker 6de druk van de Winkler Prins Enc.!) met omschrijving: (toneel), horizondoek, in een halve cirkel het toneel omsluitend.

C.K.