De Nieuwe Taalgids. Jaargang 53

[p. 325]

Lodewijk van Deyssel en Frans Coenen

In zijn behandeling van de tussen Frans Coenen en Lodewijk van Deyssel gevoerde correspondentie¹⁾ komt Dr. K.F. Proost tot de slotsom, dat beide mannen op de een of andere wijze elkaar toch niet hebben weten te raken. ‘Zij dreven weer van elkaar af. Psychologische speculaties zijn verleidelijk doch gevaarlijk. De brieven geven er geen opheldering over’.

Aan psychologische speculaties wil ik mij evenmin wagen, maar misschien wijzen de volgende feitelijke bizonderheden de richting, die bij het zoeken naar een opheldering van dit vraagstuk gevolgd zou kunnen worden. Allereerst is daar Coenen's briefkaart van 29 sept. 1904²⁾, waarop deze - wel erg overdreven - meent te voorvoelen dat plaatsing van zijn bijdrage in het januarinummer van De XXe Eeuw ‘wel wat heel demonstratief’ zou uitzien tegenover ‘de andere zijde’, Verwey's Beweging. Dr. Proost acht deze houding niet bizonder sympathiek, waar toch Van Deyssel zich altijd zo veel moeite voor Coenen gegeven had. Wanneer men nu bovendien weet dat Van Deyssel in het laatste kwartaal van 1904 druk in de weer was met het aanschrijven van zoveel mogelijk potentiële medewerkers³⁾ ten behoeve van de, met ingang van januari 1905 door hem alleen te redigeren, XXe Eeuw, dat hij daarbij ook dacht aan de in zijn ogen goede schrijvers in De Gids en in Onze Eeuw⁴⁾, dat hij tenslotte zelfs tot medewerking poogde te prikkelen degenen die in lang niets van zich hadden doen horen⁵⁾, - dan wordt het duidelijk dat Coenen's voorbehoud Van Deyssel ernstig gegriefd moet hebben. Hieruit bleek hem immers dat Coenen wel enigermate, maar dus beslist niet volledig aan zíjn zijde stond. Gegeven Van Deyssel's bizondere gevoeligheid op dit toch al tere punt, kan het haast niet anders of hij moet de indruk hebben gekregen dat Coenen hem in zijn strijd tegen ‘de oppositie’⁶⁾ in de steek liet.

In mei 1905 had Van Deyssel andermaal reden zich door Coenen onheus bejegend te voelen. Merkwaardig genoeg verzuimde Dr. Proost te wijzen op het toen gevoerde debat over de Rembrandt-viering, ‘onvoorzien het laatste glanspunt in De Kroniek’⁷⁾, ofschoon hij toch in zijn academisch proefschrift⁸⁾ aan de hand van Coenen's opstel in De Kroniek over Het Rembrandt-feest-

1) K.F. Proost Iets over de betrekkingen tussen Frans Coenen en Lodewijk van Deyssel. De Nieuwe Taalgids LIII, 95-105.

2) A.w., 103

3) ‘Il ne faut pas laisser à Verwey l'occasion d'influencer par des derniers articles les collaborateurs pour qu'ils le suivent’, zo luidt een dagboekaantekening van 20 sept. 1904.

4) Van Deyssel hield zich in deze tijd ook bezig met de voorbereiding van een groots opgezette bloemlezing waarin de medewerkers aan deze periodieken eveneens zouden worden opgenomen. Dit bracht hem, 23 sept. 1904, in verband met de toekomstige medewerkers aan De XXe Eeuw, op het volgende, listige, idee: ‘Demandez aux auteurs, dont vous ne vous rappelez rien de très bien, d'énumérer eux-mêmes quelques pièces parmi lesquelles vous pourriez choisir. De cette façon, vous pouvez dès maintenant vous mettre en relation avec eux’. Op diezelfde dag noteerde hij nog: ‘Vraag nu al vast aan de twijfelachtige medewerkers, behalve dengenen, die Verwey steeds spreekt, bijdragen voor de bloemlezing en 4 weken daarná iets voor uw tijdschrift’.

5) ‘Il faut avoir une grande Revue générale avec les forces, qui maintenant ne travaillent pas (Jolles, Hofker, etc.) comme centre littéraire. Ils sé mettront à travailler par la raison même qu'ils auront trouvé un but (“une belle Revue”) aussi bien que les membres d'une Commission travaillent parce qu'on leur a donné un projet à réaliser’. (dagboekaant., 23 maart 1905).

6) Zo wordt Verwey, na 1904, veelal door Van Deyssel aangeduid.

7) Dr. Walter Thys De Kroniek van P.L. Tak, A'dam/Antwerpen 1956, 224.

8) Dr. K.F. Proost Frans Coenen/Een beeld van zijn leven en zijn werk. Arnhem 1958, 123.

[p. 326]

program releveerde hoezeer het Coenen had geprikkeld en teleurgesteld dat een groot deel der mannen van Tachtig ‘met zo griezelige ijver waren gaan meedoen aan dat irriterend - malle humbug - spelletje dat ons Openbare Leven heet...: gij Thijm, Diepenbrock, Veth, gij waart onze bewondering en toevlucht, onze zekerheid en vast vertrouwen... gij waart de schone Ontevredenen van toen, maar nu blijkt het dat gij eerder een nabloei waart, geen lente’¹⁾.

In De Kroniek van 27 mei 1905, in de vorm van een ‘open brief’ over Het Rembrandt-feest, repliceerde Van Deyssel met een scherpe aanval op Coenen, hem toevoegend dat hij blijkbaar vergat dat hij zelf directeur was van het Museum Willet-Holthuysen en dus ook een officiëel ambt aanvaard had!²⁾ Coenen's scherp-ironische hekeling van de ophanden zijnde Rembrandt-viering stak Van Deyssel te meer omdat hij zijn lidmaatschap van het uitvoerend comité van de Algemene Rembrandt-commissie en zijn voorzitterschap van de sub-commissie voor de schouwburgavond waarlijk niet als sinecures beschouwde. Hij ontplooide integendeel in beide functies een bij hem, voordien en nadien, ongewone, ja, verbazingwekkende activiteit. Wanneer men bedenkt dat hij kon terugblikken op perioden van volslagen lusteloosheid en onmacht tot schrijven: oktober 1901 tot januari 1902, mei tot juli 1903³⁾, - dan wordt het begrijpelijk dat Van Deyssel's welslagen in wat Coenen als ‘het Openbare Leven’ hoonde, hemzelf niet alleen met voldoening, maar ook met geluk vervulde. Voor iemand van zíjn aard brachten deze bestuurlijke functies een ingrijpende levensverandering met zich mee. Alles werd nu, veelal met succes, onderworpen aan het aktiviteitsbeginsel. Met ijzeren wilskracht trachtte hij deze geheel nieuwe levenssituatie vol te houden. ‘Gij zult er desnoods uw leven aan wagen, maar gij zúlt het doorzetten’ (het Rembrandt-feest), zo noteerde hij op 9 dec. 1905. De trots over het toen gepresteerde is zes-en-dertig jaar later nog hoorbaar wanneer in zijn Gedenkschriften de Rembrandt-viering ter sprake komt: ‘Toen ik mij eenmaal met deze aangelegenheid was gaan bezig houden, ben ik, inderdaad, met een zekere bedrijvigheid met verscheidenheid te werk gegaan’⁴⁾, waarna een nauwkeurige opsomming van al zijn bemoeiingen volgt.

Wanneer Coenen dus Van Deyssel veel ernstiger gekrenkt heeft dan zich uit diens ‘open brief’ liet aflezen, waarom liet Van Deyssel dan Coenen tóch niet los; waarom vroeg hij hem opnieuw eind 1905 om een bijdrage? Misschien dat de toen minieme voorraad copy Van Deyssel tot die stap bewogen heeft, maar waarschijnlijker lijkt mij dat toen door Van Deyssel gehandeld werd conform de, in de zomer van 1905 uitgestippelde en op 17 juli van dat jaar geformuleerde, gedragsregel: ‘Een der dingen, waarop het hoofdzakelijk aankomt, bij het leven, dat gij tegenwoordig leidt, is het nalaten van het absolute in de verhoudingen [...] Men brouilleert zich ook niet - (ten zij hoogere belangen dat eischen); men heeft een onaangenaamheid en is daarna weêr even goede vrienden. Men brouilleert zich nooit uit sentiment, daar het werkelijk

1) Dr. K.F. Proost, a.w., 123. citeert abusievelijk De Kroniek van 29 april 1905. Dit moet zijn 13 mei 1905.

2) Dr. Walter Thys, a.w., 222.

3) Coenen heeft hiervan weet kunnen hebben via zijn vriend W.G. Hondius van den Broek, die tussen 1902 en zijn vrijwillig heengaan uit het leven op 13 sept. 1913 (Dr. K.F. Proost, a.w., 79, laat dit heengaan ten onrechte vallen in 1909) veelvuldig bij Thijm over de vloer kwam.

4) De Nieuwe Gids 1941 I, 276.

[p. 327]

parallel aan een hooger sentiment gaat om te weten zich niet te brouilleeren’.

Coenen's Zondagsrust werd door Van Deyssel besproken in De XXe Eeuw (april-mei) 1903. In het zelfde jaar verscheen bij L.J. Veen te Amsterdam, in een oplage van 3000 exemplaren, een 16 bladzijden tellend boekje Frans Coenen Jr., door L. van Deyssel. De omslag werd gesierd door een fotografisch portret van Coenen. Dit boekje behelsde niets anders dan een overdruk van Van Deyssel's bespreking van Zondagsrust. In maart 1904 verscheen dezelfde tekst andermaal, echter nu in twee kolommen, en bovendien aangevuld met Van Deyssel's bespreking van Coenen's In Duisternis en Vluchtige Verschijningen, in het eveneens door Veen uitgegeven blad De Hollandsche Lelie. In drie verschillende vormen heeft Van Deyssel dus aandacht gevraagd voor Coenen's Zondagrust. Het is hierop dat Van Deyssel zinspeelt in twee aan Coenen gewijde alinea's, voorkomend in nog niet gepubliceerde Gedenkschriften, op schrift gesteld 25 oktober 1950, dus in zijn 87ste levensjaar. Na verteld te hebben hoe Coenen het conservatorschap van het Museum Willet-Holthuysen verwierf, vervolgt Van Deyssel: ‘In den eersten tijd kwamen er geen bezoekers voor het museum, zoo dat Coenen het groote huis met den fraaien tuin als een particulier en rentenier bewoonde. Er kwam toen ook een portier met diens gezin en een of twee man voor de bibliotheek wonen. Mevrouw Coenen hechtte echter nog al zeer aan “buiten”, zoo dat ten slotte Coenen dit huis in de stad en daar bij voor 's zomers een villa in Bussum had. Coenen had geen verleden voor dezen werkkring; maar in de kennis van antiek kristal en glaswerk, tapijtweefsels en wat dies meer zij, wist hij zich spoedig in te werken zoo dat hij na korten tijd reeds studies¹⁾ over deze onderwerpen kon publiceeren [...].Deze Coenen had een bizonder afwerenden aard. De geest zijner geschriften kwam ook in het werkelijk dagelijksch leven uit. Zoo kwam het voor, dat ik, een vrij uitvoerige beschouwing over zijn geschriften gepubliceerd hebbende, die toevallig in korten tijd in een aantal verschillende vormen verscheen, hem in den spoortrein ontmoetend en hem over deze omstandigheid sprekend, in de meening, dat het bedoelde gebeuren hem aangenaam was, - door hem beantwoord werd met een klacht over dit nieuwe ellendig iets in zijn leven!’

Heerlen.

Harry G.M. Prick.

1) Van Deyssel zal hier doelen op Coenen's Het Museum Willet-Holthuysen (‘kleine studies in verband met de verzameling-Willet over glas, ceramiek, zilver, enz.’). L.J. Veen, A'dam 1906.