De Nieuwe Taalgids. Jaargang 53

[p. 289]

De dichter Alex Gutteling herdacht

Henricus Zacharias Alexander Gutteling op 20-jarige leeftijd

Het zal 12 november van dit jaar een halve eeuw geleden zijn, dat de dichter Alexander Gutteling te Driebergen gestorven is. Drie dagen later werd hij door een groep verwanten en vrienden naar de begraafplaats van dat dorp gebracht en van de drie dichters, die zich in die stoet bevonden, ben ik de enige die hem herdenken kan. Albert Verwey en Jan Prins zouden het stellig en met oudere rechten hebben gedaan als de dood niet inmiddels ook hunne stemmen tot zwijgen had gebracht.

Dat de goden hen die zij liefhebben op jeugdige leeftijd tot zich nemen - Gutteling werd slechts 26 jaar - is een gedachte waarmede men zich over de dood van een nog jong kunstenaar wel eens tracht te troosten, maar die weinig overtuigend is. Er zijn te veel bewijzen van het tegendeel. Maar stellig kan men zeggen, dat de goden de jonge dichter dien ik hier herdenken wil, gedurende de weinige levensjaren welke hem werden gegund, in ongemene mate hebben begenadigd. ‘Hij was nog bijna een kind toen hij in Orfeus en Eurydice zich als dichter kennen deed’ - schreef Albert Verwey in het Levensbericht dat in de bundel van Guttelings nagelaten gedichten is afgedrukt - ‘nog nauwelijks een jongeling toen hij in Een Krans zijn geloof en zijn roeping uitsprak. En in negen volgende jaren heeft hij een wel kort maar volledig innerlijk en uiterlijk leven in beeld gebracht.’

Zo is het. Wie het nagelaten werk van deze dichter in zijn geheel overziet, staat verbaasd. Niet slechts over de omvang, de zuiverheid, de ernst ervan, maar ook over de veelzijdigheid. Het is de zuiverheid van gevoel en de diepte van ernst, die mij het eerst hebben getroffen toen ik, zelf een jong dichter, zijn verzen aantrof in de laatste jaargangen van ‘De XX-ste Eeuw’ en de eerste van ‘De Beweging’. En toen hij in 1906 zijn letterkundige kronieken begon te schrijven, de reeks Middelmatige Dichters waarin hij de voosheid aantoonde van werk dat in die dagen ten onrechte de aandacht trok, en ik ontdekte dat hij het woord van Wordsworth: ‘I deem the art not lightly to be approached’ tot het zijne had gemaakt, voelde ik mij voorgoed aan hem verbonden en heb ik persoonlijk contact gezocht.

Want dit was het belangrijke beginsel waardoor de z.g. ‘beweging van tachtig’ gerechtvaardigd werd: dat de literaire kunst, de kunst in het algemeen, geen geliefhebber of liefhebberij mocht zijn, maar uitsluitend voortvloeien kon uit diepe levensernst en innig geloof en dat de kunstenaar daarom voor het handwerk eerbied diende te hebben. Dat een jong dichter dit beginsel hoog

[p. 290]

hield in een tijd toen zoveel ouderen aan het eenmaal gehuldigde ontrouw waren geworden, was voor mij een verheugend feit.

Wie menen mocht dat deze ernstige opvatting van de kunstbeoefening, dat deze beginselvastheid van de jonge dichter, tot pedanterie of dorre onverdraagzaamheid moest leiden, kwam bedrogen uit. Niets was minder waar. Guttelings ernst sproot voort uit een harmonische zielsgesteldheid en een veerkrachtige, gezonde geest, die zich door zijn lichamelijke toestand niet neerdrukken liet. Ik heb slechts persoonlijke omgang met hem gehad gedurende de drie laatste jaren van zijn leven en ook toen niet zonder langdurige onderbrekingen, maar ik herinner mij niet hem ooit ontmoedigd of terneergeslagen te hebben gezien, hoewel hij zich zeer stellig bewust was van zijn lot. Hoe velen zouden in zijn omstandigheden bitter en cynisch geworden zijn en zeker jegens leeftijdgenoten die wat hun lichaamsgesteldheid betreft meer bevoorrecht waren. Maar geen zweem daarvan bij Gutteling. Wat hem verdroot was, dat hij door perioden van inzinking zo vaak tot machteloosheid was gedoemd en het begonnen werk soms langdurig onderbreken moest. En toen hij met stelligheid wist, dat hij spoedig sterven zou en dat hij zijn magistrale Miltonvertaling niet zou kunnen voltooien, schreef hij:

Daar ligt mijn werk, pas half gereed - en zou ik treuren,
Zo 't nooit zich ronden mocht tot het gedroomd geheel?
Als wat ik maakte blinkt in sterke en teedre kleuren,
Dan deed ik wat ik kon - 't zij weinig of 't zij veel.

De eik die zijn trotsen kruin hoog uit het woud doet stijgen,
De berk die sierlijk in zijn brede schaduw schuilt,
De lichte struiken die voor iedren windvlaag nijgen
En bloempjes tussen 't mos, eenzaam of bontgetuild,

Zij vormen samen, groot en klein, de schone hoven,
Waarin de wandlaar schrijdt met opgetogen oog -
Hij zal den eik met schroom, de bloem met blijdschap loven,
Naar dat hij nederblikke of opzie naar omhoog.

De tijd is ver dat mij een droom van roem dorst plagen:
Toen zou ik schreien om dit werk, pas half gereed,
En worstlen met mijn lot - o ijdel klagend jagen,
Want elk web scheurt op 't eind en geen die 't tijdstip weet.

Ja, hij bezat een veerkrachtig gemoed, dat zich niet versomberen liet. Hij had het leven lief en hij had de mensen lief, en dit maakte zijn gestemdheid in alle omstandigheden mild.

Gutteling was ontvankelijk voor scherts, voor speelse gedachten. Hij luisterde belangstellend naar denkbeelden die met de zijne niet strookten, hoewel hij zich niet spoedig gewonnen gaf. Zijn geest was gedisciplineerd; hij begreep de kracht van zelftucht; hetgeen wel blijkt uit de wijze waarop hij bij het schrijven van zijn literaire opstellen zijn stof behandelde. Hoeveel grondige studie moet bijvoorbeeld vooraf gegaan zijn aan zijn uitvoerig artikel over de Oden van Klopstock. Toch waarlijk geen onderwerp waartoe een jong, modern dichter zich gemakkelijk aangetrokken kon hebben gevoeld. Maar hij wist uit die omvangrijke stof met onfeilbare speurzin de schoonheid te putten waardoor de betekenis, ja, de grootheid van Klopstock ook voor de moderne lezer aanvaardbaar werd.

Als Gutteling een onderwerp ter hand nam, kon men er zeker van zijn, dat hij zich niet tot een vluchtige behandeling beperken, maar dat hij daarover een

[p. 291]

doorwrochte studie afleveren zou. En ondanks de Driebergense afzondering, waarin hij gedurende zijn laatste levensjaren verbleef, nam hij deel aan de gebeurtenissen van zijn tijd. De Rembrandtfeesten van 1906 ontlokten aan zijn pen het bijna bittere gedicht Rembrandt-hoon, en Potgieters Eeuwfeest volgde twee jaar later als huldebetoon aan de nagedachtenis van een bewonderd kunstenaar. Hij hechtte aan herdenkingen van mannen die ons nationaal verleden groot hadden gemaakt.

Hetgeen hem niet weerhield telkens weer voor grote kunstenaars uit den vreemde zijn bewondering te tonen door hun dichtwerken te vertalen. Hij was een meester in die kunst. In januari 1908 publiceerde hij een herdichting van Der Archipelagus van Hölderlin, in een hexameter met een rijk-gevarieerd ritme; een subtiel werk en dat in die vertaling van zijn schoonheid niets heeft ingeboet. In december volgde zijn vertaling van Shelley's Prometheus Unbound. In de zomer daarna publiceerde hij een vertaling van Wolfskehls Orpheus, om van minder omvangrijke vertalingen maar niet te spreken. Ook Shelley's grote elegie bij de dood van John Keats, Adonais, werd door hem in nederlandse verzen overgebracht, terwijl de vertaling van Miltons Paradise Lost hem gedurende de laatste periode van zijn leven in spanning gehouden heeft.

Het behoeft nauwelijks te worden gezegd, dat een zo omvangrijke dichterlijke werkzaamheid, vaak onderbroken door perioden van bedlegerigheid en gedwongen absolute rust, niet mogelijk geweest zou zijn zonder een ongemene rijkdom van innerlijk leven en een zeldzame beheersing van zijn instrument, de taal. Bij het schrijven van verzen bestonden er voor hem geen belemmeringen; de woorden vloeiden hem toe, welden in hem op, en de taal vond welhaast vanzelf de kunstvolle vorm. Hij was inderdaad als zanger geboren en hij heeft als zanger geleefd. En de ernst van de levenstaak die hij zich had gesteld, of laat ik liever zeggen, die hem was opgelegd, was een lichte last - zo men al van een last spreken mag. Wie hem in zijn huisje te Driebergen bezocht, trof daar een jonge man aan, die voor gezellig verkeer openstond en die door de ernst van zijn denkbeelden niet van de opwekkende scherts was vervreemd. Aan de levensgebeurtenissen van zijn vrienden heeft hij altijd deelgenomen, met grote belangstelling en hartelijkheid, zolang het hem mogelijk was.

In de poëzie heeft hij zijn geluk gevonden en zijn vrede. In de poëzie van de Verbeelding, voor hem de toveres - zoals hij in een zijner studies geschreven heeft - die de dorre gedachten omschept tot bekorende schoonheid.

In het huisje te Driebergen, op zijn aanwijzingen gebouwd, heeft hij de laatste jaren van zijn leven met zijn jonge vrouw doorgebracht, omgeven door zijn beminde boeken, kunstvoorwerpen en prenten. Twee weken nadat hij de vertaling van de zesde zang van Paradise Lost had voltooid, is zijn leven uitgedoofd.

Het huisje staat er, nu een halve eeuw later, nog zoals het tijdens zijn leven is geweest en wordt door zijn weduwe bewoond en bewaakt met dezelfde belangeloze toewijding die zij de beminde man bij zijn leven geschonken heeft en waarvan Albert Verwey in het aan Gutteling gewijde herdenkingsgedicht ‘Vita Aeterna’, geschreven in april 1911, met zo diepe warmte heeft getuigd.

Maurits Uyldert.

Behalve bovengenoemde vertalingen zijn van Alex Gutteling twee dichtbundels gepubliceerd: Een Jeugd van Liefde en Doorgloeide Wolken, beiden bij W. Versluys, Amsterdam. Laatstgenoemde bundel, posthuum verschenen, wordt geopend door een ‘Levensbericht’, geschreven door Albert Verwey.