De Nieuwe Taalgids. Jaargang 53

[p. 206]

N.P. van Wyk Louw se Raka en die taal

Raka is 'n magsfiguur. Die magsfiguur verskyn vir die eerste keer in Van Wyk Louw se poësie in die reeks Gedagtes, liedere en gebede van 'n soldaat in Die halwe kring, toe in groter gestalte in die Aanklaer van Die dieper reg, vervolgens in Raka en daarna in Germanicus. Tiberius, Livia, Agrippina en Piso in lg. verheerlik almal die mag en krag in een of ander vorm.

Die magsdrif is 'n natuurlike, bose drif. Saam met die biologiese drange soos honger en dors en die geslagsdrif, is die magsdrif een van die sterkste natuurlike drifte van die mens. Daar is baie soorte mag: ekonomiese mag, politieke mag, militêre mag, die mag van 'n ras met 'n magtige ryk en 'n getalle-oorwig in sy miljoene-massas, ideologiese mag, of die mag in sy mees onverbloemde en onverfynde vorm: brute liggaamlike mag en krag. Al hierdie soorte magte kom voor in Van Wijk Louw se werk, en die laaste vorm daarvan wat ek hier genoem het, is die mag van Raka. Hierdie verskeidenheid magsvorme is egter almal baie nou aan mekaar verwant. Die antieke magsfiguur Tiberius, die magtige Arend (Gestaltes en diere) of die Assiriese bul en die Sfinks (albei weer in dieselfde bundel), wat histories nog veel ouere magsfigure is as Tiberius, voorts die negentiende-eeuse Aanklaer van Die dieper reg en die eweneens moderne magsfiguur van die Gedagtes, liedere en gebede, al kom hulle uit wyd uiteenliggende historiese periodes, toon groot ooreenkomste; en al die magsfigure wat afkomstig is uit hoë kultuurtydperke aan die een kant en die primitiewe Raka aan die ander kant, is aan mekaar duidelik verwant. So sterk is die verwantskap bv. tussen Tiberius uit 'n hoë kultuurryk en die natuurmens Raka, dat hulle albei in dieselfde taal beskryf word. Tiberius heet presies soos Raka ‘die swart dier’, of hy is ‘die donker dier’. Agrippina praat van Tiberius se krag ‘van been en spier’, soos Raka 'n lenige boog ‘van been en spier’ is. Tiberius is soos Raka 'n ‘dier’. Al neem die mag dus in verskillende tye en beskawings verskillende gedaantes aan, dit bly steeds dieselfde bose mag. Naas hierdie menslik-natuurlike magte is daar ten slotte ook die blinde en geweldige natuurmagte, wat veral uitvoerig beskryf is in Aan die skoonheid (Die halwe kring): ‘die blinde stuiwing van die wyd-gebaande sterre’, die ‘blinde maal’ van die dinge in die heelal ens.

Dit kan terloops ook opgemerk wordt dat, net soos daar in Van Wyk Louw se werk verskeie magsfigure is, is daar ook die figure van die magteloosheid: die onderdruktes in die Gedagtes, liedere en gebede van 'n soldaat, die Trekkers in Die dieper reg, Koki in Raka of Thusnelda in Germanicus.

Die mag van die natuurlike wêreld het 'n teenhanger in die teennatuurlike wêreld: die redelikheid. Die mag staan diametraal teenoor die redelikheid. Die redelikheid word deur Van Wyk Louw onverpoosd as die mens se sterkste verweer teen die mag genoem.

Omdat die mag nie-redelik is, noem Thusnelda dit in Germanicus tereg ‘dom’. In Raka word dié twee dinge keer op keer op mekaar betrek: dat Raka liggaamlik sterk is maar dat hy ook dom is. Hy is ‘dom en sterk’ soos dit een keer saaklik uitgedruk word. Hy het krag maar is begriploos. Die aanwesigheid van die een (die krag) en die afwesigheid van die ander (die redelikheid) het met mekaar veel te make. Die teenwoordigheid van die eerste sluit die teenwoordigheid van die tweede noodwendig uit. Albei kan nie saamwoon in een figuur nie. Sommer in die eerste vyftien verse word van Raka gesê dat hy ‘nie kan dink’ maar tegelyk ‘van been en spier’ voortreflik is. Koki het ook dadelik

[p. 207]

ingesien dat die twee dinge in Raka saamgaan: dat hy sterk is maar ‘vir denke... onseker’.

As die natuurlike mag en krag diametraal teenoor die redelikheid staan, staan dit vanselfsprekend ook lynreg teenoor die taal. Die taal is immers die sterkste uiting en bewys van die mens se redelikheid en 'n redelike instrument. Waar die krag en mag in absolute vorm aanwesig is, soos in Raka, ontbreek die taal selfs geheel en al, dermate sluit dié twee mekaar uit. Koki noem dit vir sy mense dat Raka nie die taal (en die poësie) ken nie: ‘Ken Raka, hy,/ die sterk dier, ons fyn, fyn net/ van die woord...?’, en soos dit telkemale die geval is in Raka, noem ook Koki hier Raka se sterkte en afasie in een asem.

In plaas van die taal gebruik Raka die liggaam, sy organe en ledemate as simboliserings-, kommunikasie- en ekspressiemiddele: die spier, die oog, die tong, die tand, die voet en hand, die ‘klou en bek’. Toe die vroue Raka vir die eerste keer gesien het, het hy opgestaan ‘met 'n kabbeling in sy spiere’ en sy krag gedemonstreer: hy het die jong bok se keel uitgeskeur, vrugte afgebeur en plante uitgeruk. Deur dié liggaamlike gebare het hy hulle iets meegedeel, en hy het ‘met oog en tand/ en rooi tong’ 'n verstandhouding met hulle probeer skep. Al dié dinge staan in die plek van die taal, want onmiddellik daarna word daaraan toegevoeg: ‘maar woorde het hy geen enkele gesê’. Hy het die tong maar nie die redelikheid om dit tot taal te inspireer nie. Dit val mens ook op hoe Raka as uitdrukkings- of kommunikasiemiddele van verskeie klanke gebruik maak, soos die snork, die lag, die brul en die tjank, maar hy kan nie soos die taalvermoënde mens die klank met begrip vul nie. Voorts ken hy die ‘pantomime’ en mimiek, verskillende vorme daarvan: die dans, die buiteling en baljaar voor die vroue, voor die kinders en voor Koki. Deur die liggaamlike gebaar, die aanskuur ‘op sy en rug, - soos 'n teefhondjie nederig is -’, het hy Koki genooi om saam te eet. Ook weer deur dieselfde liggaamlike en biologiese dinge, die ‘snork en voete’, ‘die swart lip’ en die ‘wit tande’ het hy sy woede te kenne gegee toe Koki weier om sy uitnodiging aan te neem.

Die verraderlike in Raka is juis dat dieselfde liggaamlike ‘poot en tand’ wat die taal vervang het en waarmee hy 'n verstandhouding tussen hom en die mense geskep het, ten slotte die instrumente geword het van die mag en geweld waarmee hy die kraal verover het. Die wapens van die mag sélf het dus die taal vervang!

Die hand waaragter daar geen brein en geen woord sit nie, is ‘bot’, soos Koki die hand van Raka noem, dit is ‘'n dooi stuk... vleis’ in die taal van die Inkwisiteur (Die hond van God). Maar woorde kan, soos in die Klein gebed: van die hande wat verag word (Die halwe kring), die biologiese hand inspireer tot teennatuurlijke, geestelike vermoëns. Daar is talryke voorbeelde in die werk van Van Wyk Louw van hoe die woord of ander geestelike vermoëns, soos bv. die wil, die denke of die illogiese drif gesag het oor die liggaam en materie (vgl. Ons wil moet blink wees, Die halwe kring). Maar ook die omgekeerde sien mens in Raka gebeur: hoe die liggaam die gees gaan beïnvloed, hoe die liggaam en sy krag selfs die woord gaan betower en aantas.

Dit gaan in Raka nie alleen om die aap-mens se eie gebrek aan taal en sy eie woordeloosheid nie, dit gaan ook om die invloed wat hy op die mense se taal en poësie het. Daar is drie onderskeibare invloede.

Ten eerste praat Raka, sonder dat hy self die taal ken, as 't ware ‘saam’ in die woorde van Koki se mense. Van die bose self het mens die uitdrukking in Ballade van die bose dat hy ‘saampraat’ met die gees. (Let wel dat dit elke keer Raka se liggaamlike krág is wat die mense se woorde beïnvloed.) Die

[p. 208]

manne het bv. 'n dans ter ere van Raka se krag gedans, en dít word dan gesê van hul woorde:

en duister woorde

het opgeskuim in 'n vreemd verstoorde
gesang

Dit is veràl by die manne, meer as by die vroue en kinders, dat Raka die taal aantas: ‘By die vure was woorde, oud en wys’, waar hulle oor Raka praat, mekaar paai en gerusstel en die aapmens prys. Later verneem mens weer dat Raka ‘in die woord van die manne se liedere was’; hulle sing onder Raka se invloed 'n ‘nuwe gesang’. Maar Raka beïnvloed ook die taal van die kinders, hulle fluister van ‘Raka, die sterk man’, kom ‘in die ban van die woorde’ en het 'n ‘leë liedjie gesing’. Die poësie, die hoogste taalprestasie, is dus ook deur Raka beïnvloed.

Ten tweede beïnvloed Raka die mense só dat hulle, soos dit by hom self die geval is, die krag in die plek van die taal gaan stel. Die manne se bewondering vir krag verdring hulle bewondering vir die woord. Toe Koki sy manne waarsku teen Raka, het hulle geskreeu. Die skreeu is nie meer taal nie en dit is geen redelike antwoord op wat Koki gesê het nie, en Koki het in die skreeu gehoor (ek kurs.) ‘dat dit sy krág was, nie sy woorde, wat hulle prys’. Omdat sy manne hulle sin vir die woord onder die invloed van Raka se krag verloor het, het Koki voor die noodlottige botsing met die aap-mens weggestap en ‘geen woorde wou hy meer laat tot 'n las/ op die harte wat aan Raka glo’. Hy het dus selfs nie meer die hoop gehad wat die Gevangene teen die einde van sy dialoog met die magtige Heerser-humanis uitspreek nie, naamlik dat sy woorde ‘as onrus’ in die mense sal agterbly nadat die geweld oor hom getriomfeer het nie (Heerser en humanis, in die prosabundel Liberale nasionalisme).

Die derde invloed wat Raka op die mense se taal het, is miskien die gevaarlikste: hy veroorsaak by tye 'n woordloosheid by dié wat sy krag bewonder. Na sy kragdemonstrasie voor die vroue was hulle ‘stil’ van die wonder en hulle het ‘min gepraat’. Die eerste aand reeds maak Raka se aanwesigheid in die omgewing ‘raaisel en lied’ om die vuur stil. Die woord stom kom opvallend herhaaldelik voor in Raka. Ek noem 'n paar voorbeelde: ‘stom en wit oë’ het na Koki gekyk toe hy met sy mense oor Raka praat. Die kinders het ‘stom saamgedruk’ om die beeld wat hulle van die aapmens gemaak het. Toe Raka vir die manne lag omdat hulle met Koki saamdans in die oorlogsdans, ‘(was) almal stom’. Of daar word herhaaldelik in die epos gesê dat die stemme swyg of stil is. Raka maak die woord stil. Ook die woord afwesig, soos dit met betrekking tot Raka en die vroue gebruik word, slaan op die stomheid.

Soos in Raka, is die wêreld van die natuurlikheid en boosheid altyd en oral woordeloos. Van dié stomheid kan mens bv. nog lees in Aan die skoonheid, Die swart luiperd en Die hond van God.

Vir die redelikheid is die taal 'n weermiddel, 'n wapen. Die redelikheid, wat hom altyd teen die mag moet verset, soos hierbo opgemerk is, gebruik die woord in sy verset, en wel in die gesprek, in die meningswisseling, in die debat en redetwis, in die dispuut of polemiek, in die dialoog, geding ens. Dit is almal vorme van die uitruil van idees, almal vorme van die redelike stryd of tweegeveg in plaas van die geveg met wapens of met tand en klou soos die diere. Vir die redetwis in enigeen van die genoemde vorme het Van Wyk Louw hoë verering. In die dialoog Heerser en humanis (Liberale nasionalisme) is die Ge-

[p. 209]

vangene, wat die spel van die gees speel, se redelike gesprek sy laaste en grootste wapen teen die magsfiguur van die Heerser. Die geding van die Trekkers in Die dieper reg is 'n ander vorm van redelike verweer deur die woord teen die magsfiguur van die Aanklaer. In Germanicus, wat as drama die eintlike vorm vir die uitruil van idees is, het Germanicus die geleentheid om sy woord te gebruik teen die magsfiguur Tiberius. In Raka het daar egter hoegenaamd geen gesprek tussen die gestalte van die mag en die gestalte van die gees plaasgevind nie. Dit is 'n epos, sonder die dialoog. In sy meer verfynde vorm maak die mag elders soms sélf van die taal gebruik om sy doel te bereik, hy gebruik die taal sáám met die gewelddaad, hetsy daarvoor of daarna. In Moet ons ook toorn hê (Die halwe kring) word 'n magtige Ryk verwyt dat ‘woorde wat geen sin het’ (dit wil sê slagspreuke en leuses, wat 'n soort ‘kragtige’ redelikheid is) gevolg het op die oorweldiging en dat ‘woorde klaarmaak wat geweld begin het’. In Germanicus sê Thusnelda iets dergeliks, nl. dat ‘sagte woorde ná die gewelddaad’ kom. Maar Raka is die figuur van die onvermengde, volstrekte mag. Totaal sonder die taal het die botsing tussen Koki en Raka plaasgevind. Sonder die taal, wat hy hoegenaamd nie geken het nie, het Raka 'n hele kultuurkraal verower wat die woord, die poësie en die lied geken het en ander woordprestasies, soos die wette wat die oudstes gesing het, die raaisel ens. Dit is die merkwaardigste en ontsettendste van alles.

Potchefstroom, Suid-Afrika.

T.T. Cloete.