De Nieuwe Taalgids. Jaargang 53

[p. 159]

Modinette.

G. Kloeke heeft een aantal jaren geleden het begrip ‘welluidendheid’ als factor bij de taalontwikkeling aan de orde gesteld.¹⁾. Zijn onderzoek concentreerde zich op woorden met zwakbeklemde uitgang -ie. ‘Welluidendheid’ - zegt Kloeke - ‘is geen wetenschappelijk begrip; een definitie ervan is niet te geven.’ Even verder: ‘We kunnen echter zonder gevaar met het begrip welluidendheid resp. onwelluidendheid rekening houden, wanneer we er slechts van doordrongen zijn dat we hier niet te doen hebben met een wetenschappelijklinguistisch begrip maar met een gevoelen van de taalgebruiker, dat echter in zijn gevolgen wel degelijk van invloed kan zijn op de taal en haar ontwikkeling.’ En tenslotte: ‘We moeten er achter zien te komen hoe het met het oordeel der zogenaamde “spraakmakende gemeente” gesteld is.’ (n.l. het oordeel over de welluidendheid van een bepaalde klankcombinatie. Th.O.P.).

In dit artikeltje willen we een aantal neologismen en ontleningen, waaronder van recente datum, zowel uit het Frans als uit het Engels onder de loupe nemen, die als beklemtoonde uitgang de klankgroep -ette hebben, en we zullen daarbij nagaan of de factor der welluidendheid bij vorming en ontlening van betekenis is.

Wij zijn van mening dat bij de nieuw ontstane -ette-formaties en bij de ontlening van een aantal -ette-woorden inderdaad de welluidendheid dé belangrijke factor is. De formaties danken hun vorm vaak juist dààraan doordat het gevoel voor welluidendheid er aan ten grondslag ligt. Dat dit gevoel niet bij elke spreker en/of hoorder even groot, ja zelfs misschien in het geheel niet aanwezig is, en wellicht ook wordt ontkend, achten we minder bezwaarlijk. Voor het begrip ‘welluidendheid’ zijn nu eenmaal moeilijk objectieve criteria te vinden.

Vooral in de reclame worden veel -ette-formaties en -ontleningen gebruikt. Klaarblijkelijk is het gevoel voor welluidendheid t.a.v. de -ettes bij de ‘kooplustige gemeente’ aanwezig. De koper bepaalt vervolgens de levensduur ervan. Hun aantal vermindert als de koop terugloopt. Of om in ornithologische termen te spreken: bij de -ette-woorden zijn ééndagsgasten, doortrekkers en dwaalgasten (zie hieronder alle merk- en modelnamen), maar ook broedgasten en overwinteraars (zie slot). Een echte broedgast is modinette met het ‘broedsel’ modinette-school, modinette-opleiding, modinette-lied, modinetteexamen. En sinds kort hebben we ook een ‘Modinette Amsterdam 1959’.

De volgende -ette-woorden hebben we de laatste maanden in kranten en tijdschriften gevonden:

Agfa-Isolette	fototoestel	............ merknaam
Agfa-Solinette	fototoestel	............ merknaam
Agfa-Silette	fototoestel	............ merknaam
Agfa-Dignette	fototoestel	............ merknaam
Agfa-Retinette	fototoestel	............ merknaam
Alouette	tent	............ merknaam
Barrette	haarspeld	............ merknaam
Boldoot-Towelette	eau de cologne-doekje
Chansonette	beha en gaine	............ merknaam
Cordette	katoensoort speciaal voor gordijnen

1) G. Kloeke: ‘Welluidendheid’ als factor bij de taalontwikkeling, N.Tg. 46 (1953), 89 e.v.

[p. 160]

Courgettes	geurige Griekse komkommers
Davonette	olie-convector	............ merknaam
Duolux-Duette	fotoflitser	............ merknaam
Duvette	slaapzak	............ merknaam
Facette	visitekaartjes	............ merknaam
Felina-Porisette	beha	............ merknaam
Hachette	complete hachee in plastic zak
Ikonette	fototoestel	............ merknaam
Italiaanse cotonette	katoensoort speciaal voor dusters
Kodak-Retinette	fototoestel	............ merknaam
Kitchenette	keukentje in flat (ook: kookhoek in een tent)
Leverette	lever toebereid als Wiener Schnitzel
Lisettes	koekjes	............ merknaam
Maisonnette (ook: Maisonette)	klein type flat waarin woon- en slaapkamer boven elkaar zijn gelegen. De slaapkamers van één- en tweehoog grenzen aan elkaar (geluidvermindering). Ook wel stapelwoning genaamd.
Massorette	masseerapparaatje	............ merknaam
Miele-combinette	combinatie van wasmachine, centrifuge en drooginstallatie (automatisch).
Minette	electrische ventilator en kachel
Mobylette	bromfiets	............ merknaam
Modinette	confectie-naaister. ‘Om het vak van modinette te kunnen uitoefenen is het nodig, dat het meisje het prettig vindt dag in dag uit met haar handen bezig te zijn. Na een opleiding waarbij bepaalde handvaardigheden worden aangeleerd, doet het meisje examen. Slaagt de candidate, dan is zij modinette.’^1)
Modinette-examen
Modinette-lied
Modinette-opleiding
Modinette-school
Movinette	filmtoestel	............ merknaam
Mum-Rollette	deodorant-stift	............ merknaam
Nicolette	chocoladereep	............ merknaam
Odette	visitekaartjes	............ merknaam
Onderjurken model Antoinette
Onderjurken model Minette
Onderjurken model Nicolette
Onderjurken model Yvette	(Uit: ‘Prénatal’ - zomer 1959)
Pas-Tunette	beha en gaine	............ merknaam
Paxette	fototoestel	............ merknaam
Pirouette-Tweka	badpak	............ merknaam
Polysette	synthetisch weefsel	............ soortnaam
Plisette	beha	............ merknaam
Ponnette	bromfiets	............ merknaam
Rollette	klein soort rollade gevuld met gehakt

1) Uit de brochure ‘V.O.C., enige informatie over de Stichting Vakopleiding Confectieindustrie.’ - Amsterdam.

[p. 161]

Ronette	kristal	............ merknaam
Roulette	beha en gaine	............ merknaam
Roulette	grammofoonhoes	............ merknaam
Roulette	schoenen	............ merknaam
Rutonnette	stofzuiger, klein model	............ merknaam
Suzette-Tweka	badpak	............ merknaam
Tix-colorette	stalenboek voor muurverf
Torsolette	beha	............ merknaam
Vasanette	kindersokjes	............ merknaam
Vassarette	beha	............ merknaam
Yvette	badpak	............ merknaam
Zundapp-combinette	bromfiets met versnellingen

Een nadere beschouwing van bovenstaande lijst leidt tot de volgende indeling in Nederlandse formaties en ontleningen:

Nederlandse formaties.

1.	Ned. formatie d.m.v. een bestaand Nederlands woord en achtervoeging van het suffix -ette: leverette, torsolette, porisette;
2.	Ned. formatie d.m.v. een bestaand Nederlands woord, waarvan één of meer klanken zijn geëlimineerd, en achtervoeging van het suffix -ette: combinette (combin-atie), modinette (mod-e), hachette (hach-ee), rollette (roll-ade), plisette (plis-sé?), massorette (mass-age);
3.	Ned. formatie d.m.v. een bestaand Frans woord of door bemiddeling van een Frans woord, en achtervoeging van het suffix -ette: isolette (isoler?), solinette (solin=tussenvak, term uit de bouwkunst?), dignette (digne), retinette (rétine=netvlies), barrette (barrer), chansonette (chanson), cordette (cordé), duvette (duvet=dons), cotonette (coton), mobylette (mobile);
4.	Ned. formatie d.m.v. een bestaand Latijns woord en achtervoeging van het suffix -ette: colorette, paxette;
5.	Ned. formatie d.m.v. een bestaand Grieks woord en achtervoeging van het suffix -ette: polysette;
6.	Ned. formatie d.m.v. het gebruik van de naam van de fabrikant of het gebruik van een reeds bestaande merknaam, en achtervoeging van het suffix -ette: walette (M.J. de Waal en Co N.V.), nicolette-reep (Nicolaas Wit) rutonnette (ruton-stofzuiger), davonette (davo-haard);
7.	Ned. formatie d.m.v. een grondwoord dat of niet bestaat of moeilijk te onderscheiden is, en achtervoeging van het suffix -ette: courgettes, duoluxduette, ikonette, ponnette, ronette, vasanette, vassarette.

Ontleningen.

1.	Ontlening uit het Frans met behoud van de betekenis zoals die in het Frans is: geen recente voorbeelden, wel oudere zoals anisette, brunette, cassette, castagnette, recette, e.a.;
2.	Ontlening uit het Frans met gewijzigde betekenis bij het gebruik in het Nederlands: maisonnette;
3.	Ontlening uit het Frans, waarbij de ontlening in het Nederlandse gebruik slechts betekenis heeft door de welluidendheid (?) ervan. (Sommige hebben, in ander verband, als ontlening wel betekenis.): alouette, facette, Minette, Odette, Lisettes, Antoinette, Nicolette, Yvette, pirouette, roulette;
4.	Ontlening uit het Engels met behoud van de betekenis zoals die in het Engels is: kitchenette, towelette.

In de eerste alinea werd gezegd: ‘We moeten er achter zien te komen hoe

[p. 162]

het met het oordeel der zogenaamde “spraakmakende gemeente” t.o.v. de welluidendheid van een bepaalde klankcombinatie is gesteld.’ Het is ons gelukt over de klankgroep -ette enige gegevens te verzamelen. Zo schreef b.v. de vaste medewerkster van ‘de LIBELLE’, Scheherazade, in het nummer van 2 juni 1959 over het woord kitchenette het volgende: ‘Omdat het zo klein is heet het natuurlijk een kitchenette, en ondanks mijn afkeer van vreemde woorden, vind ik dit toch een elegante, sierlijke benaming. Je kookt veel vrolijker in je kitchenette in je dustertje, dan in je keuken met een schort.’ De schrijfster deelde ons na informatie mee dat zij met elegant en sierlijk bedoelde: de benaming kitchenette heeft door de klank welluidendheid.

Over de benaming modinette ontvingen we een groot aantal mededelingen.¹⁾. Het woord modinette is in de eerste plaats gekozen om de relatie met het woord mode daarin tot uitdrukking te brengen. De welluidendheid van het woord en de klinker/medeklinker-verdeling hebben bij het ontstaan een grote invloed gehad. De aantrekkelijke naam modinette, sinds juni 1956 in gebruik, is vooral het laatste jaar praktisch algemeen aanvaard.

Ook bij de Agfa-namen, voor internationaal gebruik geformeerd, is de factor der welluidendheid bij de vorming van de -ettes van grote betekenis geweest.

Hetzelfde is het geval wat betreft de benamingen hachette, rollette en leverette. Deze namen mogen alleen worden gebruikt door slagers die aangesloten zijn bij de Vereniging van Keurslagers.

In sommige gevallen is er een grote willekeur in het gebruik en de vorming van de -ette-woorden. Wat het gebruik betreft wekken pirouette en roulette wel enige verwondering. Bij woorden als torsolette, porisette plisette, chansonette e.a. is het de populariteit van het vormingsprincipe, die doorslaggevend is: ze klinken fraai, ze zijn welluidend, welnu dan zijn ze bruikbaar. (Chansonette zien we als een Ned. formatie van chanson + ette, het Franse woord chansonnette wordt anders gespeld).

Met bovengenoemde voorbeelden lijkt ons het bestaan van de factor der welluidendheid wel aangetoond, die dan vaak samengaat met een meer of mindere Franse invloed. Bij vormingen als davonette, hachette, rollette, rutonnette, walette enz. is echter sprake van een autochtoon streven naar welluidendheid.

Wanneer de factor der welluidendheid bij de vorming en de ontlening van de -ette-woorden wordt aangenomen, dienen we ons vervolgens de vraag te stellen: ‘Heeft deze factor betekenis voor de ontwikkeling van de taal?’ Het antwoord luidt - al is het materiaal nog zeer gering - in alle bescheidenheid: ‘Ja, de welluidendheid heeft als factor bij de taalontwikkeling absoluut betekenis.’ We verwijzen dan naar voorbeelden als hachette, kitchenette, leverette, maisonnette, combinette, modinette, massorette, rollette en colorette, die als substantieven in de Nederlandse taal zijn opgenomen en daarin voorlopig zullen blijven gehandhaafd.

Naast de factor der welluidendheid treedt bij een aantal woorden, mede door de vorm, de factor op die uitdrukking geeft aan het gevoel voor het kleine, het knusse. Veelal gaan beide factoren samen. Welke men primair acht, is sterk afhankelijk van het persoonlijk gevoelen. Het suffix -ette heeft

1) Op ons verzoek was de heer G.F. Bosshardt, secretaris van het Sociaal Werkgevers-Verbond voor de Confectie-industrie te Amsterdam, zo vriendelijk ons uitvoerige gegevens te verstrekken. Enkele hebben we beknopt vermeld.

[p. 163]

de waarde van een diminutiefsuffix in woorden als towelette, davonette, kitchenette, maisonnette, massorette, rollette rutonnette. Hiervan zijn davonette, massorette, rollette en rutonnette zuiver Nederlandse formaties. De voorbeelden zijn nog te gering in aantal om te concluderen dat het suffix -ette kans maakt een nieuw Nederlands diminutiefsuffix te worden. Niettemin verdient het geval onze blijvende aandacht.

Naschrift.

Prof. Dr. C.B. van Haeringen was zo vriendelijk ons opmerkzaam te maken op de studies van Bengt Hasselrot¹⁾. Hierin wordt de oorsprong, de vorming en het gebruik onderzocht van romaanse suffixen met -tt-. De groepen -et (te) en -ot (te) worden in de hdst. VI en vooral VII behandeld. Begonnen wordt met een classificatie, waaruit blijkt dat niet alle -et(te) -ot(te)- woorden in het Frans voorkomend, diminutieven zijn b.v. alouette, andere zijn het in oorsprong wel geweest, maar zijn het door een semantische evolutie niet meer b.v. facette, toilette (blz. 171). Vervolgens geeft Hasselrot op blz. 178-194 een lijst ‘de tous les diminutifs véritables que j'ai pu rencontrer depuis la bonne douzaine d'années que je les collectionne.’ In de Index des diminutifs du chap. VII (blz. 327-330) staan 192 -ette-woorden. Hieronder zijn er van zeer recente datum (voorzien van een sterretje, zijn niet opgenomen in ‘LAROUSSE du XXe siècle’). In het ‘Petit supplément’ staan de allerlaatste -ettes o.a. comprimette, nymphette, littératurette. Ook in de voor- en achternamen komen veel -ette-vormingen voor. Aardig is hier het voorbeeld Chopin, dat we niet onvermeld willen laten: Chopin devait subir les noms ‘de petit Chopin’-‘Chopinsky’-‘Chip’-‘Chipette’ (blz. 197).

Welke van de door ons verzamelde -ette-woorden zijn ook te vinden in de lijst van Hasselrot? Dat aantal is vrij klein: alouette, facette, lisette, maisonnette, Minette en Odette. Daaruit mogen we de conclusie trekken dat de directe Franse invloed op de in het Nederlands gebruikte -ette-woorden niet bijzonder groot is, hetgeen de gedachte versterkt dat hun voorkomen vooral wordt veroorzaakt door de aanwezige factor der welluidendheid. Franse bemiddeling willen we in een aantal gevallen niet ontkennen: het komt ons echter voor dat zeer dikwijls de Franse bemiddeling secundair is, en dat een autochtoon streven naar welluidendheid primair vorming en ontlening bepaalt.

Zaandam.

Th. Oudkerk Pool.

1) ‘Etudes sur la formation diminutive dans les langues romanes’, par Bengt Hasselrot-Uppsala Universitets ^oArsskrift 1957: 11, band 2;
‘Petit supplément de diminutifs français’, in Studia Neophilologica XXXI (1959), 34 vlgg. van dezelfde schrijver.

Naschrift correctie.

Reeds nu is het wenselijk op de lijst van -ette-woorden een aanvulling te geven:

Alouette - kinderhemdje; Arlette - toiletzeep; Brianette - kinderpyjama; Chambrette - hokje in slaapzaal van de open gevangenis te Eygelshoven (Lg.). N.B. De gevangenen hebben òf een chambrette òf een slaapkamertje; Colette - toiletzeep; Cyclonette - bromscooter; Jovanda-Dessinette - ajour-nylons (Ned. formatie: dessin = het donker getinte ajour-weefsel, dat een tekenend contrast vormt met de huid, + het suffix -ette); Duette - zaklamp; Facette - model tafelgerei; Cloque-Finette - pyjama-stof; Kolinette - fototoestel; Lucette - zaklamp; Lunette - wijzerplaat (rond) van electrische klok; Lycette - ananasroomtruffel; Philette - fietsdynamo; Pianette - kleine piano met geluidsregeling, zodat alleen de pianist(e) de muziek hoort; Polirette - vloerwrijver;

[p. 164]

Voetbalpoollette - rond plastic doosje (vormovereenkomst met roulette) met suikerwerk gevuld, ‘hulpmiddel bij 't invullen van de voetbalpool’. (V. en D.); Silhouette - gaine; Stenorette - klein opname-apparaat voor stenografie; Suedette - voering in huishoudhandschoen; Suregrip-Sylkette - huishoudhandschoenen; Tricolette - breimachine; Vampyrette-S - stofzuiger, klein model; Venette - kleioven.

Ondertussen bestaat ook de ‘Modinette van Nederland 1959’, die als blijk van haar waardigheid de modinette-ring mag dragen. De heer L. Kloek, te Santpoort, deelde ons mee dat de ‘mannelijke modinette’ in vakkringen modineur wordt genoemd.

Th.O.P.