De Nieuwe Taalgids. Jaargang 53

[p. 141]

Sluiter imitator.

Sluiter was graag alleen; alleen met zijn boeken. Zijn lectuur leverde hem stof tot vrome overpeinzing, materiaal voor zijn preken ongetwijfeld, maar evenzeer stimuleerde ze hem in zijn dichterlijke produktiviteit. Kok heeft in zijn uitgave van Sluiters Buitenleven mededeling gedaan van zijn verrassende ontdekking dat de Gelderse dominee zich in de formulering van zijn dichterlijke gedachten over het landelijk leven wel bijzonder heeft laten leiden door De Brunes Bancket-Werck van goede gedachten.

Goede gedachten vond Sluiter ook elders. Op het voetspoor van Kok wil ik hier de aandacht vestigen op een tweetal andere sterke staaltjes van navolging, die ons opnieuw voor het probleem plaatsen van de waardering van Sluiters dichterschap.

In zijn bescheiden hoekje in Eibergen heeft de dichter zich ook verdiept in een boekje, dat ± 1550 te Antwerpen voor het eerst het licht zag en nog in 1687, eveneens te Antwerpen, een vierde druk beleefde. Het bevatte de vertaling van een drietal werken die, ten onrechte, aan Augustinus werden toegeschreven; de vertaler was Anthonius van Hemert, ‘regulier by Eyndoven’. De titel van het boekje luidt: Sinte avgvstinvs vierighe Medidatien oft aendachten. Ende die alleenspraken der zielen tot God. Ende dat Hantboecxken vander aenschouwinghe Christi.... Nu van nieus overgheset door Anthonium van Hemert.

Een systematisch onderzoek heb ik niet ingesteld, ofschoon ik ervan overtuigd ben dat een nauwkeurige vergelijking van Sluiters dichtwerk met Van Hemerts vertaling meer voorbeelden van imitatio zal opleveren dan de twee die ik hier geven kan. Overigens zijn die zo duidelijk, dat er naar mijn mening geen twijfel mogelijk is omtrent 's dichters ontlening juist aan deze vertaling en dat nieuwe vondsten in principe slechts een bevestiging kunnen betekenen van zijn afhankelijkheid in dezen.

Hieronder geef ik dan twee gedeelten uit Van Hemerts boekje met de twee liederen van Sluiter die er geheel op zijn geïnspireerd. De overeenkomstige woorden en wendingen zijn door mij gecursiveerd.

Van Hemert, vierighe meditatien, Dat I. Capit. (fol. 1r^o-2r^o). een ghebedt tot godt almachtich om beteringhe des levens.

O Heere mijn Godt, gheeft mijnre herte dattet u begheere, begheerende soecke, soeckende vinde, vindende beminne, ende beminnende mijn sonden aflegge, ende die afgheleyt hebbende, niet weder en hale.

Sluiter, gesangen (7de dr., 1722), blz 58-59. gebed om beteringe des levens.

1. O Heere! geef mijn ziel begeert om u te minnen,
Vest meer en meer op u, mijn soo verstrooyde sinnen:
Laet my afleggen eens mijn sonden altemael,
Soo dat ik nimmermeer deselve wederhael.

O Heere mijn Godt, gheeft mijnre herten penitentie, mijnen gheest berou, mijnen oogen vloeyende tranen, mijnen handen mildicheydt der Aelmoessen. O mijn Coninck lesset in my die begeerten des vleeschs, ende ontsteect in my t'vier uwer liefden.

2. Mijn hert geeft boet, mijn geest berouw, mijn oogen tranen,
Mijn handen reynigheyd: geleyd op effen banen
Mijn voeten t'aller tijd. Al wat het vleesch begeert
Laet wesen door het vryer van uwe min verteert.

O mijn verlosser verdrijft van my den geest der hoovaerdicheyt, ende geeft my goedertierlijc den schat uwer ootmoedicheyt. O mijn behouder, doet van my die rasende gramschap, ende gheeft my den schilt der lijtsaemheyt. O mijn schepper rucket wt my die gersticheyt ende afgonsticheydt des herten, ende geeft my soeticheyt des herten....

[p. 142]

 

3. Wilt eens van my den geest der hoovaerdy verdrijven,

 

En laet ootmoedigheyd daer tegens by my blijven;

 

Doet gramschap van my weg, en schenkt my lijdsaemheyd;

 

En voor onrustheyd geeft my 's herten soetigheyd.

(Er volgt nu bij Van Hemert een passus waarvan een gedeelte bij de vijfde strofe hieronder volgt en waarin we ook het woord ongerusticheydt tegenkomen dat Sl. in de derde strofe heeft geplaatst).

.....Ghevet my in tegenspoet verduldicheyt, in voorspoet maticheyt, bewaringe des monts, ende een doore der omstandicheyt mijnen lippen. Gheeft my dat ick die aertsche dinghen versmade, ende die hemelsche dingen dorste. (Eind van het hoofdstuk).

4. Wilt my in tegenspoed geduldigheyd verleenen,
In voorspoed dankbaerheyd. O Heere, wilt my speenen
Van d'aerdsche dingen, soo dat ikse niet en acht,
Maer vyeriglijk het geen hier boven is, betracht.

.....geeft my een vast geloove, bequame hope, stadelijcke liefde. O mijn regierder, keert van my die ydelheyt etc. (volgt een opsomming van zonden en gebreken, die Sl. in de derde regel van str. 5 samenvat).....geeft my die wercken der bermherticheyt etc. (volgt een opsomming van deugden, vgl. Sl. 's laatste regel).

5. Gy die alleene zijt der goeden gaven werker,
Maekt mijn geloove, liefd', en hope daeglijks sterker:
Neemt van my alle quaed des lichaems en gemoeds,
En schenkt my in de plaets aen beyden alles goeds.

Zoals men ziet, heeft Sluiter hier een eklektische berijming geleverd, eklektisch in die zin, dat hij overslaat wat hem niet van pas komt; maar toch een berijming, want waar hij overneemt doet hij dat doorgaans zo letterlijk mogelijk. Afgezien van de laatste strofe, die in vergelijking met de eerste vier een enigszins afwijkend karakter draagt wat de verhouding tot de ‘grondtekst’ betreft, het karakter namelijk van een samenvatting, constateren we in alle strofen in de eerste regel een zeer nauwe aansluiting aan het proza van Van Hemert. De tweede regel is daartegenover telkens vrijer; enerzijds zoekt Sluiter ook daarin met een enkel woord het contact met de prozatekst te bewaren, anderzijds dwingt het rijm hem tot zelfstandig verder gaan. De derde regel is in het algemeen telkens een terugkeer naar de tekst, vergeleken met de voorafgaande tenminste, waartegenover de laatste regel van iedere strofe dan weer slechts een enkele reminiscentie bevat, zij het wat sterker dan de respectieve tweede regels.

De vervanging van Van Hemerts ‘maticheyt’ door ‘dankbaerheyd’ (str. 4, regel 2) zullen we wel op rekening van de Heidelberger Catechismus moeten schrijven; die leerde in Zondag X, vraag 28, ‘dat wij in alle tegenspoed geduldig, in voorspoed dankbaar zijn mogen’.

Sluiters tweede imitatio van Van Hemert betreft een lied, dat ik voor mij altijd gehouden heb voor een van de aantrekkelijkste van zijn vele gezangen. Het komt, evenals het eerste, voor in zijn Gesangen van 1687. Ik geef nu eerst de prozatekst van Van Hemert in zijn geheel, daarna Sluiters berijming ervan.

Het zevende capittel van de Innige alleenspraken (fol. K 1r^o-K 2v^o.) luidt bij Van Hemert als volgt - ik cursiveer weer de overeenstemmende gedeelten:

vanden menichfuldigen weldaden godts.

O Mijn Heere Godt, ick ben een arm catijvich mensche, vertoont my hoe veel dat ick u schuldich ben te beminnen. Vertoont my hoe veel dat ick u schuldich ben te loven, vertoont my hoe veel dat ic schuldich ben u te behagen. Heere roept van boven met een groote ende stercke stemme in die inwendighe ooren mijnre herten, leert my, behout my, ende ick sal u loven. Gy zijt die my geschapen hebt doen ic niet en was, ghy zijt die my verlicht hebt, doen ick inder duysterheyt was, ghy zijt die my verwect hebt doen ick doot was, ghy die my ghevoedet

[p. 143]

hebt van mijnre jonckheyt met allen uwen goeden, ghy voet oock noch desen onnutten worm stinckende van sonden, met allen uwen besten gaven. O Davids slotel doet my open, ghy die open doet ende niemant en sluytet den ghenen die ghy open doet, ghy sluytet ende niemant en doet open den ghenen die ghy sluytet. Opent my die doore ws lichts, op dat ick ingae, ende sie ende bekenne, ende belijde u met gantsche mijnre herten, wandt u bermherticheyt groot is over my ende ghy hebt mijn ziele verlost wt dat diepste der hellen. Heere onse God, hoe wonderlijc ende looflijck is uwen naem, op gantsche aertrijc? Ende wat is doch een mensch dat ghy zijns ghedachtich zijt? oft een sone des menschen dat ghy hem besoeckt? O Heere hope der Heylighen ende die torre haerder sterckten. O Godt het leven mijnre zielen, door welcken ick leve, sonder welcken ick sterve, o licht mijnre oogen, door welcke ick sie, sonder welcken ick berooft worde. O blijschap mijns herten ende vrolijcheyt mijns gheest, ick moet u beminnen met mijnre gantscher herten, met mijnen gheheelen gemoede, met gantschen mijnen merch ende binnenste leden, want ghy my Heere eerstmael bemint hebt. Ende waer mede heb ick dat verdient o schepper Hemel-rijcx ende aertrijcx, die welcke mijnder goeden niet en behoeft, waer wt comet dat ghy my bemint hebt. O Hemelscher wijsheydt die ontsluyt die monden der stommen. O woort door welcke alle dinghen gemaeckt zijn, ontsluyt mijnen mont, gheeft my een stemme des lofsangs, dat ick vercondige alle u weldaden die ghy my Heere ghegheven hebt vanden beghinne.

Vergelijk nu het volgende gedicht (Gesangen, 7de dr., 1722, blz. 8-9):

Stem: O nacht! jaloerse nacht. Of: De geest en kan in kruys.

Leer my, o God! hoe dat ik u behoor te minnen,

Toon my wat dankbaerheyd dat ik u schuldig zij

'k Weet niet van waer dat ik sal aldereerst beginnen,

Soo menigvuldig is uw goedigheyd tot my.

2. Doe ik noch niet en was, heeft my uw hand geschapen,

Gy hebt my, doe ik was in duysterheyd, verlicht,

En opgewekt, doe ik was in den dood ontslapen

Waer toe ik selve niet het minst heb uytgericht.

3. Van mijne jonkheyd aen hebt gy my opgevoedet;

Gy hebt my weer getroost wanneer ik was bedroeft:

Gy zijt het, die my noch besorget en behoedet,

En schenkt my alles, wat mijn lijf en ziel behoeft.

4. Hoe heerlijk over al is uwen naem op d'aerde,

O Heere, groote God, o onsen lieven Heer!

Wat is de mensch, en 't kind des menschen kleyn van waerden,

Dat gy hem dus besoekt en aen hem denkt soo seer:

5. O leven mijner ziel! o blijdschap mijnes herten!

O mijner oogen licht! o oorsaeck mijner vreugd!

O Rotzsteen, als ik schier beswijken moet van smerten,

Gy, gy alleene zijt de leydsman mijner jeugd.

6. O eeuw'ge wijsheid! die ontsluyt der stomme monden,

Welsprekende de tong der sprakeloosen maekt,

Maek my bequaem dat ik uw' daden mag verkonden,

Waer na mijn swacke ziel met allen yver haekt.

Deze twee voorbeelden van berijming van een bestaande prozatekst tonen ons hoezeer Sluiters dichterlijke fantasie aan zijn lectuur gebonden was. Gebrek aan poëtische zelfstandigheid maakt deze dichter tot het echte type van de poëta minor. Dat hij nietttemin een werkelijk goede berijming kon leveren, die ons ook nu nog door oprechte eenvoud weet te ontroeren, daarvan is naar mijn gevoel vooral het laatste gedicht een bewijs.

Daar komt bij, dat het Sluiters bedoeling in de allereerste plaats was te

[p. 144]

stichten. Niet zonder opzet zijn in de tweede zin van dit artikel zijn preken en zijn dichterlijke werkzaamheid in één adem genoemd. Mag een gedicht formeel van een preek verschillen, materieel is er voor Sluiter geen enkel onderscheid tussen die beide. De bovenpersoonlijke strekking van zijn liederen mag misschien gelden als een rechtvaardiging voor zijn onmiskenbaar tekort aan originaliteit.

L. Strengholt.