De Nieuwe Taalgids. Jaargang 52

[p. 321]

Van Deyssel in Deventer

In Uylderts Dichterlijke Strijdbaarheid vindt men een brief aangehaald van Boutens aan Verwey d.d. 18/9/1904:

‘Het deed mij hartelijk leed van de voorgenomen scheiding van u en Thijm te horen. Vooral ook omdat het, meen ik, Th. geheel ontbreekt aan kennis om het praktische deel van een tijdschriftonderneming te leiden. Ook moet dit weder noodzakelijk tot nieuwe verbrokkeling aanleiding geven. Uwe grieven tegen hem als mederedacteur begrijp ik volkomen. Niets heeft mij meer verwonderd dan zijn optreden laatstelijk op het Congres.’¹⁾

De door mij gecursiveerde zin vraagt om enige toelichting. Op welk congres mag Van Deyssel kort tevoren zijn opgetreden? De Biografische Gegevens, verstrekt door de Documentatiedienst van het Nederlands Letterkundig Museum, verschaffen daaromtrent de gewenste opheldering. Op kaart VII vindt men namelijk de notitie:

1904 30 augustus: leest Ik houd van het proza voor op het Ned. Taal- en Letterk. Congres te Deventer.

Dezelfde Gegevens leren ons dat dit openbaar optreden van Van Deyssel niet op zichzelf stond. In februari van hetzelfde jaar las hij voor ‘Vrije Studie’ te Delft, in maart voor ‘Panta Noèta’ te Utrecht - in november 1903 voor de Vereeniging voor Wijsbegeerte te Leiden - in november 1902 voor het Gronings studentengenootschap ‘Dicendo discimus’ en in Hôtel des Pays-Bas te Utrecht²⁾.

Hierin tekent zich een nieuwe gedragslijn af, die hij in 1902 projecteerde:

1902 November: besluit om zich onder de mensen te begeven, niet langer vrezend de mogelijk daaruit voortvloeiende vernederingen en achteruitgang van zijn reputatie. Gaat lezen uit eigen werk, eerst in besloten kring [ten huize van Sara de Swart en F. Hart Nibbrig],...

Omtrent de voorlezing van Ik houd van het proza bevat het Oud-Archief der gemeente Deventer een aantal gegevens waaruit ik een en ander wir aanhalen dat mij van documentaire waarde schijnt te zijn.³⁾

In mei en juni 1904 werd er gecorrespondeerd tussen Van Deyssel en de heren Mr. H. Kronenberg en Mr. L.D.J. Reeser Cuperus, respectievelijk tweede Secretaris van de ‘Regelings-Commissie’ en Secretaris van de ‘subcommissie voor den Kunst-avond’. De te Deventer bewaarde briefkaarten en brieven van Thijm konden worden aangevuld met een aantal stukken uit het Van Deyssel-archief. Blijkbaar is er ondanks de zorgvuldigheid der correspondenten, over en weer een en ander zoek geraakt, want de bewaarde correspondentie vertoont lacunes - echter niet zoveel of wij kunnen ons een denkbeeld vormen van de loop der onderhandelingen.

Eind april gingen de uitnodigingen in zee. De 4de mei antwoordt Van Deyssel:

‘Uw vereerende uitnoodiging om op het a.s. letterkundig congres te Deventer een voordracht te houden, neem ik gaarne aan. Alleen werd ik gaarne, vóor dit vastgesteld en, wellicht,

1) Maurits Uyldert, Dichterlijke Strijdbaarheid (Uit het leven van Albert Verwey II), Amsterdam, 1955, p. 175.

2) Biografische Gegevens, kaart VI. Gegeven de datum van Van Deyssels eerste optreden (november 1902) lijkt het mij waarschijnlijk dat zijn besluit ‘om zich onder de menschen te begeven’ enkele maanden vroeger gedateerd zal moeten worden.

3) Ik spreek bij deze mijn welgemeende dank uit jegens de heren Dr. A.C.F. Koch, archivaris der gemeente Deventer, en H.G.M. Prick, beheerder van het Van Deyssel-archief, voor de effectieve hulp die ik van hen mocht ondervinden.

[p. 322]

gepubliceerd wordt, op de hoogte er van gesteld, welke sprekers zich over 't geheel nog meer zullen laten hooren, en in 't bizonder met wèlke sprekers samen het op éen avond of op éen middag mijn beurt zal zijn.’¹⁾

Men kan niet zeggen dat Thijm de uitnodiging gul aanvaardde. Het voorbehoud dat hij maakte, werd duidelijk ingegeven door de vrees zich te compromitteren. Dit moet samenhangen met de kwade reuk waarin de Taalen Letterkundige Congressen bij de jongere literatoren stonden sinds 1887, toen het twintigste congres (tevens herdenking van Vondels geboortedag) in Amsterdam werd gehouden. Van Deyssels stuk Een tooster²⁾ werd geschreven naar aanleiding van de rede waarmee H.P.G. Quack het congres had geopend. De congressen heetten daar ‘heel raar en niet serieus’³⁾. Uitvoeriger, maar niet minder scherpe kritiek werd door Verwey geleverd in De Nieuwe Gids⁴⁾. De enige twee sprekers die hij au sérieux kan nemen, zijn Nicolaas Beets en Jozef Alberdingk Thijm. Matthijs de Vries noemt hij er een ‘walgelijk-onoprecht mannetje’ en Jan te Winkel ‘een hals’⁵⁾. Met zulke invectieven was voor lange jaren het consigne gegeven waaraan de jongere literatoren zouden gehoorzamen.

Thijms deelneming aan het congres te Deventer betekende een inbreuk op dit consigne. Wie zal zeggen of het inmiddels ingetreden conflict met Albert Verwey daar geheel vreemd aan was? Hoe dit zij, bij de in mei en juni 1904 gevoerde onderhandelingen bereikte men blijkbaar overeenstemming omtrent een alternatief: Van Deyssel zou optreden met een voordracht Over Stam en Taal in het kader van de op 30 augustus te houden ‘Kunstavond’ of daar Ik houd van het proza voorlezen.

Bij nader inzien koos hij echter het zekere voor het onzekere en schreef d.d. 24 juni aan Mr. Kronenberg: ‘Tot de voordracht over Stam en Taal zal ik mij liever niet verbinden, daar ik met dit opstel nog niet gereed ben’⁶⁾.

Zo zou het dus bij Ik houd van het proza blijven. Hoewel men de voorkeur zou hebben gegeven aan een opzettelijk voor het doel gecomponeerde voordracht, was het uitvoerend comité hogelijk ingenomen met Van Deyssels toezegging. Men zag er een symptoom in van een betere verstandhouding tussen het Congres en de jongere letterkunde. Dit blijkt uit een passage van een der artikelen waarin R. S[chuiling], de vermaarde geograaf, lid van het Comité, de Deventer burgerij op de komende dingen voorbereidde:

‘Tot dusverre waren onze jonge letterkundigen niet of haast niet op deze bijeenkomsten van Noord en Zuid vertegenwoordigd; ze vonden veelal van bovenaf ook weinig aanmoediging er te verschijnen, en zagen er, op hunne beurt, over 't algemeen met hooge minachting op neer. Dit schijnt anders en beter te zullen worden. Eenigen van hen, en nog wel leiders, zullen aan de roepstem van het Uitvoerend Comité gehoor geven, om van hunne belangstelling blijk te geven en Van Deyssel zal zijn mooie proza zelfs ten beste geven op den georganiseerden Kunstavond. Zoo zal dus, voor 't eerst, ook de generatie van '80, die aan Nederland een tijdperk van ongekenden letterkundigen bloei heeft bezorgd, aan het woord komen’⁷⁾.

1) Oud-archief der gemeente Deventer (in het onderstaande afgekort als O.A.D.). Van Verwey ontving het Uitvoerend Comité een beleefde, maar koele weigering (d.d. 1/5/1904).

2) Verzamelde Opstellen, Tweede Bundel, tweede druk, Amsterdam, 1901, pp. 119-123. Eerst verschenen: (Weekblad) De Amsterdammer, 16/10/1887.

3) A.w., p. 123.

4) De Nieuwe Gids, derde jaargang (1887/88), eerste deel, pp. 1-11.

5) A.w., resp. p. 6 en p. 8.

6) O.A.D. - Thijm schijnt het stuk toch voltooid te hebben. In het Van Deyssel-Archiefbevindt zich namelijk een schriftuur getiteld De Letterkunde als Stambelang.

7) Deventer Courant: O.A.D.

[p. 323]

Intussen had Van Deyssel nog altijd geen zekerheid omtrent het gezelschap waarin hij op zou treden. Pas 25 augustus kon Mr. Reeser Cuperus hem de inrichting van het programma meedelen:

‘I	De Vlaamsche Leeuw
	Wilhelmus gezongen.
II	Yolande, voor koor, solo en orchest.
III	Lt. Vogel. Starkadd bedrijf IV en V. (dit ter vervanging van Lucifer I, dat Roijaards had zullen voordragen)
IV	Mevr. Holtrop v. Gelder, met gedichten van de jongeren.
V	de Hr. Alberdingk Thijm.
VI	De Zangvallei voor solo, koor en orchest.’^1) Blijkens de officiële tekst van het programma was deze ‘Zangvallei’: een ‘ballade van Ludwig Uhland, vertaald door J.M., muziek van Ludwig Felix Brandts Buys’^2).

Wij weten niet of de nabijheid van deze ‘vallei’ voor de heer Alberdingk Thijm een aanlokkelijk vooruitzicht vormde. Maar hoe hij dit programma ook mag hebben beoordeeld, het is aan geen twijfel onderhevig dat hij op 30 augustus de reis naar Deventer aanvaardde.

Dat de voordracht ook inderdaad heeft plaatsgevonden, daarvoor staat de uitgebreide en zorgvuldig opgeplakte collectie krantenknipsels betreffende het Congres borg, die we aan de ijver van het secretariaat te danken hebben³⁾ Hier moge dan een reeks van getuigenissen volgen - tegelijk een spectrum van opinies.

Nieuwsblad voor Deventer.
‘Wij houden het er voor dat Van Deyssel (Alberdingk Thijm) het heele congres maar een beetje in het ootje nam. Zijn geaffecteerd gesproken lezing “Ik houd van proza” [sic], zijn overbekend opstel, dat getuigt van zijn waardige woordenkeus, maakte weinig of geen indruk. Wij hadden het anders verwacht. Maar wie doorgrondt ze, de groote mannen!’

Het Vaderland
vermeldde ‘een lezing van Van Deyssel Ik houd van het proza, welke op het publiek een zeer verschillenden indruk maakte...’

Deventer Courant.
‘Van Deyssel's prachtig stuk over “proza” bleek ook in zijn mond poezie van het zuiverste water, al kunnen we ons de voordracht pakkender denken.’

Deventer Dagblad.
‘Een eigenaardige, zeldzame behoorlijkheid was het “Ik houd van het Proza” door den, eigen auteur te hooren vertolken. Men kan het zich schooner voorstellen, maar zeker niet meer waar, en daardoor indrukwekkend’.

Het Nieuws van den Dag.
‘Met een klare, duidelijke stem, die tot in de verste hoeken der zaal verstaanbaar was, droeg de spreker rustig en met voorname waardigheid het fragment voor [...]
Deze aanhef van het fraaie fragment, waaruit zoo krachtig het woord klinkt van den man die zijn taal hartstochtelijk lief heeft, maakte, ook door de soberheid der voordracht, al aanstonds indruk op de vergadering, die aan het slot den spreker met warmte toejuichte’.

De Nieuwe Courant.
‘Daarna gebeurde er een wonder. Voor het Ned. Taal en Letterkundig Congres trad daar zoowaar op Lodewijk van Deyssel (K.J.L. Alberdingk Thijm) om voor te lezen zijn eigen

1) Van Deyssel-Archief (in het onderstaande afgekort als V.D.A.).

2) Handelingen van het 28ste Nederlandsche Taal- en Letterkundig Congres..., Deventer, 1905, p. 293.

3) O.A.D. De geciteerde krantenknipsels zijn niet gedateerd.

[p. 324]

geestesproduct: “Ik houd van het proza”. Ligt er in dat optreden en in het stormachtig succes een belofte van verzoening met de mannen van '80? Dan is er een reden te meer om dit Congres bijzonder merkwaardig te noemen. Schier onbewust geraakten velen onder de bekoring van Van Deyssels innig mooi fragment, met groote soberheid voorgedragen.’

Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant.
‘Na mevr. Holtrop trad de heer K.J.A. [sic] Alberdingk Thijm (v. Deyssel) op. Hij sprak over het Proza, het schitterende stuk door hem geschreven “Over Literatuur”, [...] De heer Thijm begon zeer kalm, volzin op volzin rustig latende volgen, tot hij op 't laatste gedeelte voor sterker toon voor climax zorgde. 't Was een mooie bijdrage.’

Nieuwe Rotterdamsche Courant.
‘Nu moet het congres morgenochtend wel met bijzondere geestdrift zijn beraadslagingen over onze taal hervatten want op het eind van den Kunstavond heeft Van Deyssel zelf zijn lofprijzing van de taal uitgezegd, de taal als datgene dat bij uitstek dierbaar is aan den letterkundigen kunstenaar¹⁾. De groote zaal van de Buitensocieteit was stampvol, met meer dan tweeduizend menschen, die tot uit de buiten veranda's opgedrongen stonden, en de galerijen dicht vulden. Een enorme hal, met alle ramen en deuren open, om de hitte wat te ventileeren. Zelfs de heer Vogel met zijn groot geluid had er zich in Starkadd vaak niet verstaanbaar kunnen maken in de uiterste hoeken, en toen kwam hij daar, nadat wij zeker twee uren van voordracht hadden aangehoord, voor het eenigszins vermoeide publiek aan zijn tafeltje staan op het podium, en met klare, eenvoudige stem las hij het, dat aangrijpende, opwindende: ik houd van het proza. Zijn stoeten van woorden liet hij rustig gaan zonder eenigen pathos, maar met innige voornaamheid. En wij zagen, wij voelden het proza dreunen en zingen. Het maakte ons jubelende blij, het spande tot een geestdrift van bewonderen, het was doodstil in de menigte van menschen, want voor menigeen was dit van het proza, van de schoonheid der taal de hoogste openbaring. En tot heel achterin de galerij klonk klaar en helder zijn eenvoudige stem, die zonder opschik de macht van woorden droeg; met zelfbewustzijn en piëteit.
En toen hij eindelijk zweeg, was er een stilte van aandoening, welsprekender dan luidruchtigheid’.

Merkwaardiger wijze is dit meest lyrische der verslagen tegelijk het meest zaakrijke. Wie was deze vandeysseliaan die, de N.C.R. vertegenwoordigend, een hymne in de tweede macht op het proza dichtte?

Deze vraag valt te beantwoorden met gebruikmaking van een brief d.d. 13/10/1904 die zich in het Van Deyssel-archief bevindt en waarvan de eerste zinsneden luiden als volgt:

‘U zult U, naar ik mij vlei, wellicht het onderhoud herinneren, dat ik met U mocht voeren toen ik de eer had aan U te worden voorgesteld na afloop van Uw indrukwekkend optreden op den feestavond van het Letterkundig Congres te Deventer.
Nog ontroerd door het geweldig proza, gedragen door Uw eigen stem, zoo, dat het publiek het tot in de verste hoeken van die wijde hal overal tot zich had hooren komen, heb ik U gevraagd om het voorrecht van een lezing in onze Rotterdamsche Vereeniging voor de Kunst, die zich tot taak stelt aan de breede rijen van het volk de puurste kunst te brengen’.

Deze brief was afkomstig van M.J. Brusse, sedert 1894 verbonden aan de N.R.C. Er is een treffende overeenkomst in de gezindheid waarvan verslag en brief blijk geven. Maar de identiteit van briefschrijver en verslaggever wordt m.i. buiten twijfel gesteld door een hoogst persoonlijke wending in het taalgebruik:

‘zijn eenvoudige stem, die zonder opschik de macht van woorden droeg’ (verslag); ‘het geweldig proza, gedragen door Uw eigen stem’ (brief).

Geestdrift in het kamp der jongere prozaschrijvers, dat zal voor Van Deyssel trouwens geen nieuwe ervaring zijn geweest. Maar ook van geheel andere

1) Letterlijk aangehaald uit de zinnen waarmee Van Deyssel zijn voordracht inleidde: ‘Ik zal het genoegen hebben U voor te lezen een gedeelte van het opstel ‘Over Literatuur’, dat uitgegeven is in mijn eersten bundel ‘Verzamelde Opstellen’.
Het behoort tot het Xe hoofdstuk en is een lofprijzing van de taal als datgene wat bij uitnemendheid dierbaar is aan den letterkundigen kunstenaar.’ (V.D.A.)

[p. 325]

zijde ondervond hij waardering. De Nieuwe Courant gaf een verslag van ‘de gezellige bijeenkomst’ na de Kunstavond, dat ons in staat stelt het beeld van de 30ste augustus 1904 in het leven van Van Deyssel af te ronden:

‘Tegen half twaalf stroomden de ruime zalen van de gastvrije sociëteit “De Hereeniging” vol; beneden, boven, op het terras overal was het stampvol. Het kunstgenot scheen de ware stemming te hebben voorbereid; in de benedenzalen werd de muziek van een Weener kapel overstemd door geestdriftig gezang der volksliederen; boven, waar de Kern van het Congres en de Vlamingen zich hadden geconcentreerd, was het een en al jolijt: de Rijnwijn parelde in de kelken; de champagne schuimde in de bekers. Te middernacht, toen de 31e was aangebroken, werd op voorstel van Deventers burgervader onder luid gejubel een dronk uitgebracht op Koningin Wilhelmina. Prof. Jan te Winkel wijdde een hartelijken dronk aan mevrouw Holtrop-Van Gelder, Van Deyssel, Albert Vogel en allen die verder hadden meegewerkt aan den Kunstavond¹⁾. De Vlamingen waren heelemaal op dreef; hun heerlijke jubelliederen weerklonken tot diep in den nacht en de “Vlaamsche Leeuw” bleef losgelaten tot lang na drieën’.

Er is in deze stemming iets wat herinnert aan het verbroederingsdiner bij Joris Haman (= Mr. J.N. van Hall):

‘Maar er werd weer getoost. Er was reeds eenige malen getoost, door De Wilde op het talent der jongeren, door Vincent op de werken der ouderen, door Ambrosius Gabriël Haman [= A.G. van Hamel] op de gastvrouw’²⁾.

Men kan, met deze teksten voor ogen, aan Willem Paap een zekere profetische gave niet ontzeggen³⁾. Jan te Winkel was weliswaar een andere figuur dan Jan ten Brink (= De Wilde) en anders dan deze, had hij nooit het geweld van een rechtstreekse aanval van de jonge Van Deyssel te verduren gehad. Dat neemt niet weg dat hij in het middernachtelijk uur van de kortelings aangebroken Koninginnedag 1904 een ‘hartelijken dronk’ wijdde aan de man: die een parodie op zijn Bilderdijk, lotgenoot van Multatuli had geschreven⁴⁾.

Door in het kader van het Taal- en Letterkundig Congres op te treden maakte Van Deyssel zulke manifestaties van verbroedering onvermijdelijk⁵⁾. Aan

1) Cursivering van mij.

2) W.A. Paap, Vincent Haman (1898), 3de druk (Salamander), 1946, p. 277.

3) Gave waarop hij zich overigens niet weinig liet voorstaan: ‘Wat ik, toen dit boek geschreven werd, daarin profeteerde, is letterlijk uitgekomen: de Vincent Hamans van '80 wandelen arm in arm met wie zij voorheen “aan hun laars lapten”, op de letterkundige straten van Nederland’ (Voorwoord bij den tweeden druk van Vincent Haman: 1908).

4) Vondel, P. Czn. Hooft en Rembrandt, lotgenooten van Bilderdijk en Multatuli (1890) in: Verzamelde Opstellen, derde bundel, tweede druk, Amsterdam, 1907, pp. 23-27.

5)

Hoe hij deze voorzag en beoordeelde, kan blijken uit het concept voor een toast die hij aan de feestmaaltijd van donderdag 1 september dacht uit te spreken:
Dames en Heeren,
Ik wensch aan dit feestmaal, hier ter gelegenheid van het XXIXe Taal- en Letterkundig Congres te Deventer, te drinken op de toekomst dezer Congressen.
Langen tijd hebben de jongeren in de Letteren aan de Congressen niet genoegzaam deelgenomen.
Dit moet, dit zal anders worden naarmate de ware beteekenis der Congressen meer en meer door hen zal worden beseft.
De Congressen toch zijn geen samenkomsten van verbroedering, die er toe zouden leiden dat men zijn eigen meeningen en opvattingen in letterkundige zaken prijs zou geven om zonder overtuiging met die van anderen meê te gaan. Maar de Congressen zijn samenkomsten van verbroedering, waarbij de nederlandsche letterkundigen en beminnaars der letterkunde de verschillen en geschillen tijdelijk laten rusten, om samen feestelijk te herdenken dat wat ons vereent buiten en boven alle meeningsverschil: het feit van onze stam- en taalverwantschap.
Ik stel U voor met mij in te stemmen, waar ik roep: leve de Nederlandsche stam, leve de Nederlandsche taal, leve het Nederlandsche Taal- en Letterkundig Congres!
Hiep hiep hiep hoera!
Mijnheer de Voorzitter! (V.D.A.)
Van deze tafelrede heb ik geen weerklank in de dagbladen gevonden.

[p. 326]

een kieskeurig dichter als Boutens moest dit wel ontrouw aan de beginselen van '80 schijnen. Het was dus niet zozeer Thijms wijze van optreden in Deventer als wel het feit van zijn optreden dat Boutens zal hebben ‘verwonderd’.

Deventer.

J. Kamerbeek Jr.