De Nieuwe Taalgids. Jaargang 52

Een kanttekening bij Willem Elsschots verzameld werk

Willem Elsschot begon met het schrijven van zijn verzen omstreeks het jaar 1900 en deed zijn jongste novelle, Het dwaallicht, het licht zien in 1946; hij schiep in het tijdsbestek van ongeveer vijftig jaar een oeuvre dat kon worden samengebracht in één boekdeel van 750 bladzijden¹⁾. De geringe kwantiteit van Elsschots literaire werk in aanmerking genomen, zal het verwondering wekken, dat er enkele plaatsen zijn aan te wijzen waar de auteur zichzelf herhaalt, dat is: waar hij in zijn proza zijn eigen verzen citeert. Men kan daarover oordelen zo men wil, al naar gelang van de interpretatie die men van de feiten wenst te geven, maar voor een dergelijke interpretatie is, dunkt me, het werk van Elsschot nog te weinig bestudeerd. Het is vooreerst zaak, de met elkaar corresponderende tekstgedeelten op te sporen; te meer ook daar dit tot op heden verzuimd is, hoewel toch al enkele critici met nadruk hebben gewezen op het belang van Elsschots poëzie voor het verstaan van zijn proza²⁾.

1) Willem Elsschot, Verzameld Werk, P.N. van Kampen en Zoon N.V., Amsterdam, 1957.

2) Onlangs nog: Pierre H. Dubois in Het boek van nu, jrg. 10 nr. 10, juni 1957. Hij stemt daarbij in met Raymond Herremans feestrede van 1952 (met die van Frans Smits, Albert Westerlinck en Martinus Nijhoff eveneens uitgegeven door P.N. van Kampen) die besloot met ‘Wie het beste wil genieten van Elsschot's proza, leze vooraf zijn verzen. Dan zal hij ineens de diepere bewogenheid van dat proza begrijpen.’

[p. 218]

De hier volgende voorbeelden zijn misschien nog met andere te vermeerderen. Het is niet mijn bedoeling een volledige opsomming te geven; ik wil slechts aandacht vragen voor een bijzonderheid in Elsschots werk waaraan tot nu toe geen aandacht is besteed.

1. Een alleszins merkwaardig voorbeeld van ontlening aan eigen werk is te vinden in Lijmen¹⁾, het verhaal van Laarmans, Boorman en het ‘Algemeen Wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen.’ Het boek is een raamvertelling: een naamloze ik-figuur, die alleen in het eerste en het laatste hoofdstuk optreedt, vertelt ons wat hij uit de mond van Laarmans vernam: hoe Boorman, de eigenaar van het tijdschrift, hem, Laarmans, zijn opvolger, in de kunst van het ‘lijmen’ onderwees. In het laatste hoofdstuk, als het hele relaas ten einde is, probeert Laarmans tevergeefs de ik-figuur over te halen, in zijn voetsporen te treden. Deze zou dan secretaris bij Laarmans moeten worden, het ‘lijmen’ ook dienen te leren, enz. Doch vol walging schudt hij Laarmans van zich af, en vlucht het huis uit.

Ik breng deze verhoudingen even in herinnering omdat ik onder 2. de aandacht moet vestigen op een handschrift van Lijmen, waarin de rolverdeling tamelijk sterk afwijkt van de hierboven geschetste.

Vóór echter de ik-figuur de vlucht nam, heeft hij enkele voor Laarmans pijnlijke vragen gesteld over diens literaire bezigheden in vroeger jaren, daarbij, met enige onderbrekingen, Laarmans' jeugdvers citerend:

‘Ik heb gedroomd, o moeder,
dat gij op sterven laagt
en voor het àl te sluiten
mij lang in d'ogen zaagt.’ enz.²⁾.

Velen zullen hebben vermoed dat dit jeugdvers van Laarmans een jeugdvers van Elsschot was, een vermoeden dat werd versterkt toen bleek dat Elsschot zich er niet tegen verzette, wanneer men hem vereenzelvigde met de in bijna al zijn novellen optredende Laarmans-figuur. Doch toen een tiental jaren na Lijmen een eerste bundel gedichten van Elsschot onder de veelzeggende titel Verzen van vroeger³⁾ het licht zag, bleek dit moeder-vers er niet in opgenomen te zijn. Ook in de herdrukken van deze bundel, alle onder de titel Verzen, trof ik het niet aan⁴⁾.

Het Verzameld Werk heeft echter het vermoeden bewaarheid⁵⁾: op p. 727 staat het gedicht nu afgedrukt onder de titel Aan mijn moeder; zodat de verzameluitgave tweemaal eenzelfde gedicht behelst, overigens met enkele kleine onderlinge verschillen. Het gedicht dateert van 1904 en is dus negentien jaar ouder dan Lijmen.

1) V.W., 249 e.v., gedateerd: Antwerpen, 1923.

2) V.W., 360, 361. In het onder 2. te bespreken handschrift staat niet dit gedicht, maar het drie jaar jongere Moeder (V.W., 729).

3) Willem Elsschot, Verzen van vroeger, Joh. Enschedé en Zonen, Haarlem, 1934.

4) Ik heb kunnen raadplegen de in de vorige noot genoemde uitgave en
Willem Elsschot, Verzen, Reeks De Brug, nummer drie. Uitgeversmij A. Manteau N.V., Brussel, Maart 1943, (Tweede druk),
Willem Elsschot, Verzen, Tweede druk. (Derde druk) Reeks De Brug, nummer drie. Uitgeversmij A. Manteau N.V., Brussel, Augustus 1943, en
Willem Elsschot, Verzen, Derde druk (Vierde druk), P.N. van Kampen en Zoon N.V., Amsterdam, z.j. (oktober 1946).

5) Al eerder kwam de bevestiging door Frans Smits, Willem Elsschot, zijn leven, zijn werk en zijn betekenis als prozaschrijver en dichter, Tweede druk. Uitgeversmij A. Manteau N.V., Brussel 1952, p. 114.

[p. 219]

2. De Heer W. de Ridder te Antwerpen was zo vriendelijk mij enige tijd een handschrift van Lijmen ter beschikking te stellen, dat zeer interessant is, omdat het een van de eerste stadia in de ontwikkeling van dit boek laat zien. Hieruit blijkt dat het boek aanvankelijk niet als raamvertelling was ontworpen: in eerste instantie ontbreken zowel de ik-figuur als Laarmans. Pas in het laatste hoofdstuk zijn de verhoudingen zoals wij die kennen. Het werk schijnt met ruime tussenpozen tot stand gekomen te zijn. Het zou te ver voeren hierop nu uitvoerig in te gaan; in het kort dit: Boorman¹⁾ geeft eveneens lessen in ‘lijmen’, doch niet aan Laarmans, maar aan zijn nichtje en secretaresse Mies. Een Laarmans-achtige figuur, een ruige flamingant, die verzen schrijft onder het pseudoniem Jan Smart (!), koestert zekere gevoelens voor Mies, doch Boorman wil een verhouding tussen deze jongelieden tot elke prijs voorkomen, respectievelijk te niet doen. Zijn nichtje moet zich geheel aan het Wereldtijdschrift wijden. Daarom dreigt en vleit hij, en brengt hij haar op een dag in een modemagazijn, waar zij inkopen mag doen naar hartelust. Wanneer oom en nicht de winkel weer verlaten, luisteren zij enige ogenblikken naar een bedelaar. Elsschot legt deze man nu een van zijn gedichten in de mond, zonder het echter voor de lezer als zodanig typografisch aan te duiden²⁾:

Toen zij buitenkwamen nam de zware man met de krukken zijn pet af, en een laatste stuk brood in zijn zak bergend, richtte hij 't woord tot Bohrmann.
- Mijnheer’ sprak hij met een uitdrukking van kommer op zijn dik gezicht ‘ik word van lijf en leden veel te zwaar om nog bij 't volk erbarmen op te wekken; toch kan ik mezelf niet tot een brandhout rekken, noch kan dat iemand anders, is 't niet waar?’
- Luister goed, Mies’ zei Bohrmann ‘want dát is nu lijmen’.
- Een apotheker geeft mij altijd pillen in plaats van geld’, vervolgde de krukker. ‘'t Zijn pillen voor het vet dat zich meedoogenloos heeft vastgezet in dikke lagen, op mijn buik en billen’. Hij zweeg even en schudde meewarig het hoofd.
- Geen medicijnen brengen echter baat, vervolgde de lamme, ‘noch zweeten, vasten, biechten of noveenen. Zij doen mijn vet niet smelten, maar versteenen. Kom hier en voel, mijnheer, en geef mij raad’ zei de vent, naar de handen van Bohrmann kijkend en naar zijn broekzak, waar hij zeker wist dat het geld zat.
- Ga door’ zei oom ‘dadelijk zal ik in mijn zak tasten’.
- Als 't God belieft’ verklaarde de man ‘dan wordt het dertig jaren, aanstaande Paschen, dat ik voor mijn brood de hand reik en mijn schamel hoofd ontbloot. Maar wie kan Zijn beschikkingen verklaren?’ besloot hij met een blik van verzuchting ten hemel.
- Is het uit? vroeg oom.
- Ja mijnheer erkende de bedelaar ‘meer ken ik niet, maar ik wil nog wel eens opnieuw beginnen, indien U er op gesteld zijt. Aan een gebed hebt U niets, is 't wel?’
- Hier, kameraad’, zei Bohrmann, hem twee frank in de hand stoppend ‘ik maak je mijn compliment. Zóó heb ik het nooit gekund’ en hij liep door met Mies, terwijl de krukkenman een nieuw vaderons aanhief ter eere van een versleten dame (...)

Het is niet moeilijk, in de woorden van de bedelaar het gedicht De bedelaar te herkennen, dat in het Verzameld Werk op p. 734 staat afgedrukt en dat is gedateerd: Rotterdam 1909. Het is overbodig het hier te citeren. Lijmen kwam veertien jaar later gereed.

Ik waag mij niet aan veronderstellingen omtrent de overwegingen die de auteur ertoe hebben geleid, het gedicht De bedelaar niet en het moeder-vers tenslotte wel in Lijmen op te nemen. Het is echter duidelijk, dat het eerste gedicht een veel geringer functionele waarde zou hebben gehad dan Aan mijn moeder

1) Hier ‘Bohrmann’ gespeld, zoals ook in de eerste druk: Willem Elsschot, Lijmen, Keurserie Nr. 8. L.J. Janssens en Zonen, Antwerpen, 1924. Vgl. Frans Smits, a.w., p. 70 noot 2.

2) Ik citeer onverkort de laatste redactie van het handschrift.

[p. 220]

nu in het slot-hoofdstuk heeft. Want uit de woorden ‘Luister goed, Mies, want dát is nu lijmen’ blijkt wel, dat de bedelaar niet meer is dan een brokje ‘aanschouwelijk onderwijs’, een opmerking overigens die ons ervan zal moeten weerhouden, dit gedicht, onder het hoofd ‘sociale lyriek’, zonder meer op één lijn te stellen met verzen als De baggerman¹⁾, Tot den arme²⁾ en andere³⁾. Want het is weliswaar de niets-ontziende Boorman die in deze commentaar de spot drijft met de sociale deernis van Elsschot, Boorman, hoezeer ook naar het leven getekend, spreekt toch altijd bij de gratie van diezelfde dichter Elsschot, en kan dus tot op zekere hoogte met hem vereenzelvigd worden.

3. Van het sonnet Moeder⁴⁾ luiden de kwatrijnen:

Als vader slaapt gelijk een rustig beest,
en in zijn droom herkauwt en zalig lacht,
dan ligt gij wakker, starend in den nacht,
en roept uw zoons en dochters voor den geest.

Zij zijn gevloôn, als gieren voor 't tempeest,
met stukken van het oude nest bevracht,
waarin gij dubbend op hun terugkeer wacht,
maar op de klok het woord des tij ds niet leest.

Eerst vijfentwintig jaar later, en wel in Tsjip⁵⁾ komt Elsschot op die ‘oude nest’-vergelijking terug. Dan gaat een van Laarmans' eigen kinderen trouwen, en denkt hij plotseling weer aan zijn ouders:

Dat heeft zo geduurd tot het trouwen een aanvang genomen heeft en allen heengegaan zijn, de ene voor, de andere na. En dan zijn de zielige Zondagsbezoeken begonnen en 't geleidelijk medenemen van wat er in 't oude nest nog voor bruikbaars in voorraad was.

En Adele is de eerste die over de rand van 't nest klautert en vast besloten de wijde wereld invliegt.⁶⁾

Dat ook hier niet van toevallige overeenkomst of ontlening gesproken kan worden⁷⁾, bleek mij toen ik enkele van de oudste uitgaven van ditzelfde boek in handen kreeg⁸⁾. In deze uitgaven is een zestal hoofdstukken voorzien van een motto; die van de hoofdstukken V, IX, X en XV zijn ontleend aan het werk van Greshoff, hoofdstuk XXI is gesierd met de regel van Hugo-Beets: ‘Als 't kindje binnenkomt juicht heel het huisgezin’, en boven hoofdstuk XII, waarin het hiervoor geciteerde proza te vinden is, staat afgedrukt:

Zij zijn gevloon, als gieren voor 't tempeest,
met stukken van het oude nest bevracht.

Elsschot.

1) V.W., 730.

2) V.W., 733 en 735.

3) Dit doet onder anderen Frans Smits, a.w., p. 116 e.V., daarbij steun zoekend bij S. Vestdijk, De wortelstok der Forumpoëzie in Groot Nederland, juli 1937.

4) V.W., 732, gedateerd: Rotterdam 1908.

5) V.W., 481 e.V., gedateerd: Antwerpen, 1933.

6) V.W., 511.

7) Men zie ook nog V.W., 517: ‘Eer het middag is behoort zij niet meer tot het oude nest’, alsmede Achter de schermen, dat een jaar later, 1934, ontstond, V.W., 539: ‘Maar een hoos heeft ons uiteengejaagd (...)’.

8) Willem Elsschot, Tsjip, P.N. van Kampen en Zoon N.V., Amsterdam, z.j. (eerste druk, 1934), Willem Elsschot, Tsjip, Derde vermeerderde druk. P.N. van Kampen en Zoon N.V., z.j. (1942), Willem Elsschot, Tsjip en De leeuwentemmer, Roman in 2 episoden, ingeleid door Marnix Gijsen, Querido, New York, 1943.

[p. 221]

4. Een vierde voorbeeld is te vinden in het twaalfde hoofdstuk van De leeuwentemmer:

Spijt en wroeging beginnen nu door te breken.

Het is volkomen waar, maar niet alleen is het waar doch voorbij en gedane zaken nemen immers geen keer. Wat helpt ons klagen, wat ons roepen, wat ons vragen? Wat ik bulder, wat ik zweer? De echo zendt mij alles weer. Waarom dan al dat gezanik?¹⁾

Men vergelijke daarmee het vijf jaar eerder voltooide gedicht Spijt²⁾ (waarvan de titel overeenkomt met het begin van het hierboven aangehaalde prozafragment) waarin de oorsprong is gelegen van het duidelijk rijmende proza:

Priesters zalven en beloven,
maar ik kan het niet geloven.
Neen, er is geen wenden aan:
als wij dood zijn is 't gedaan.

Ja, gedaan. Wat helpt mijn klagen?
Wat mijn roepen, wat mijn vragen?
Wat ik bulder, wat ik zweer?
De echo zendt mij alles weer.

Toen ik de auteur vroeg, hoe hij tot deze ontlening was gekomen, schreef hij mij:

Toen ik hoofdstuk 12 van dit boekje schreef moest ik lucht geven aan een diepe wanhoopsstemming. En ik zag uit mijn pen de woorden vloeien ‘Wat helpt ons klagen, wat ons roepen, wat ons vragen...’ Daarop viel mijn hand stil en ik dacht ‘dat rijmt als twee versregels’. Toen hoorde ik een wanhopige man ‘bulderen’. En opeens stond het hele gedicht mij weer voor de geest. Ik dacht iets beters dan die vier regels vind ik zeer zeker niet om uit te drukken wat mij hier op het hart ligt. Ik laat ze dus staan (...)³⁾.

De toelichting die de schrijver-zelf hiermee geeft, kan naar het mij voorkomt dienen voor alle in het voorgaande gesignaleerde gevallen. Elsschots stijl, zijn zeer pregnante, uiterst geconcentreerde schrijftrant heeft tot noodzakelijk gevolg dat hij zich soms niet kan onttrekken aan de herinnering aan het voorheen verwoorde, wanneer zich zekere situaties herhalen. Juist doordat Elsschot alleen het hoogst noodzakelijke zegt en al het bijkomstige negeert, juist doordat hij er zich volhardend op concentreert, het meest essentiële krachtig en kort te zeggen, kan hij aan herhaling soms niet ontkomen. Het is dan ook geen toeval dat hij voor zijn proza put uit zijn verzen, en niet andersom.

Rotterdam.

Jan C. Villerius.

1) V.W., 592, 593. Het boek is gedateerd: Antwerpen, 1939.

2) V.W., 746, gedateerd: Antwerpen 1934.

3) In een brief van 12 december 1956.

Naschrift

Na het voltooien en corrigeren van het bovenstaande kwam ik in het bezit van: Willem Elsschot, Gedichten, In de vier Winden, Antwerpen, Mei 1954. Deze bibliofiele uitgave (de vijfde druk van Elsschots verzenbundel, waarna het Verzameld Werk de zesde biedt) bevat eveneens het uit Lijmen bekende gedicht Aan mijn moeder (Ik heb gedroomd...), in tegenstelling dus tot de voorgaande vier edities.

J.C.V.