De Nieuwe Taalgids. Jaargang 52

[p. 157]

Impressionistische en andere aspecten van Mei.

Zonder twijfel was Gorter de meest typische impressionist van de dichters van Tachtig; in de volgende bladzijden geven we een globaal overzicht van de kenmerkendste trekken van zijn impressionistische stijl:

1. De predikatieve bepaling:

Blauw dreef de zee 6; overrood Reiken de armpjes 8; Maar Tritons stonden Oud en gebaard ter zijde 9; Ze zijn er niet meer als 't zand witter blaakt 18; Zwaar geblaard Staan jonge planten in de oeveraard 30; geel Zat de gevangene en z'n stuifmeel Op hare toppen 34; een rij Van kinderen zit en zingt zij aan zij Roodwangig op de treê met open kelen 60; zoo waren de riffen Van zonverlichte bergen die in effen Glooiingen hoog liepen, blauwend en grijs 70; Balder stond hoog 146.

2. Analytische transitieve verbinding:

Zoodat niets meer gehoord werd dan 't geril Dat water maakte op de heuvels 154 (= het water rilde); één staat er overend Zijn vleugels slaand? 16 (= klapwiekend); zonder gerucht Blies zij haar adem in de koele lucht 19; Maar Mei was doof van slapen, liet geen blik Van hare lichte oogen glippen 20-21; Kweelt toch het zwarte vogeltje zijn slag 27; Zilver, dat fijn schittering geeft 30; En handen vol Weer scheppend uit den dauw, had ze een dans Door 't heele weiland 32; heel de wei had baat 32 (tevens omschrijving van het passivum); een gangbaar specimen wordt, iets gewijzigd, gretig geaccepteerd: dat heel Holland brand Vat van die vlammetjes 33; een zoen Kuste ik op het blonde haar 180-181.

Behalve bij Van Deyssel is deze verbinding frequent in Couperus' Iskander, een verlaat, door en door impressionistisch kunstwerk (uit 1920!). Enkele voorbeelden uit Iskander: Alexandros had een snik van geluk. Hij had, voor hij het verhinderen kon, een blik omrond van bewondering. Zij gorgelde een blij lachje. De toortsen, geplant, wrongen hare wanhopige vlammen en smeten een gloed van brand over den kleurwemel der pavillioenen.

3. Verbindingen met het meewerkend voorwerp:

Toch dorst mij, moeder 86; Mijn kindren waren eens me als een schoof Van aren, nu zijn er al zooveel heen 88-89; Herin 'ring kwam haar aan I-doena's naam 120; Mei's woorden wat den lentevogelbek Ontwelt 121; Toen was het hem alsof de zon opeens... 140.

In Mei is deze verbinding nog pas in opkomst. In de volgende bundels worden de gevallen niet alleen veel talrijker, maar ook veel ongewoner. Dan spreekt duidelijk het willoze van de impressionist die zich door het leven bespelen laat:

O, om een lichte bleeke meid / die nu opbloeie, / wat weeïge lelieheid / mij, warme, moeie. (Verzen, 1890, p. 19). Mij is het wachten... (H. Rol. Holst, Herman Gorter 106); maar toch zijn mij nog gapende en wreede barsten... (ibidem). In Stuivelings uitgave der Kenteringssonnetten: In het grof duister zit mij eene vrouw 81; Stilte is mij 59; verder vele voorbeelden in het register van beginregels, toegevoegd aan deze uitgave. Ook Iskander bevat overvloedig materiaal.

4. Het onbepaald voornaamwoord ‘het’:

... en weg nam hij de spon Dat 't vonken spoot in bekers 17; Soms is het als ik 's avonds laat vermoeid Tracht in te slapen, dat dicht langs mij vloeit

[p. 158]

Uw zachte adem en uw stroomend haar. 52; Balder, Balder, ruischte het 125; En toen zij dan ontwaakte - is 't niet, Mei? - Toen was het door een koelte: mijmerij Van nevelen was daar en het was donker Van donzig voehte nevel, en het wonk er Als met heel groote oogen 134. In dit laatste voorbeeld ziet men duidelijk hoe het actieve subject (nevel, oogen) hier ontweken wordt en schuil gaat achter adverbiale bepalingen.

... weerlicht Het heen en weer van zomerbliksems, vliegt Het van dwaallichtjes in de lucht? 144; En in de lucht klaagde het om me 158; kleurig Vonkte het daar 160. En 't werd in haar zooals een woud in winter 170.

5. De uitdrukking der aspecten:

a. het duratief aspect:

En dacht ze lang hoe nu het mooi Meiwerk Bezig in stilte was 33; Waar op den middag het blank wolkenheir Statig verzeilt (het prefix ver- is bij Gorter zeer produktief) 39; terwijl 't verhaal Verluidde 45; een droom Leek 't zwarte stadje daar voor ons te droomen 167; Om en bij Lagen de schelpen, die het maanlicht maakt Schatkamertjes van licht, maar als het staakt, Dan is de glinstring dood (perfectief-perfectisch) en huist gekreun Er binnen, geen behagelijk gedeun Meer van de zomerachtermiddagen 18 (‘huist’ en ‘behagelijk’ zijn exponenten van de duratieve functie); Zilver en stapels fruit Van de Antillen voerend in de prijzen Op sleeptouw (dur-passief, vgl. huizen in aanbouw) 20; Alles was spiegelend, het leek alsof Daarin gedaanten schemerden, als loof Van boomen in rivier die langzaam trekt 113; zooals de rijen riet Golvend en buigend waar de stroom vervliet 115; het geril Van 't; eeuwig brandend water (de branding der zee) 190.

Bij een schijnbare handeling: In stille pret Bogen zich de arcaden voort en voort, In eindelooze gangen 97.

b. het inchoatief aspect:

't werd een donk're oven Die langzaam aangloeit 135; Langzaam donkerder werd het om ons pad 164; En bleek en bleeker werden hare wangen 187.

c. het ingressief aspect:

De zong ging aan 't vergulden 25; Boven en rondom vingorkanestem Het klagen aan 118-119; Maar Zon, haar vader, ving toen met een lach Een nieuwer glanzen aan 183.

d. Het duratief-perfectief aspect:

Daar zit Met perkamenten schrift en in geelwit Gewaad, een elf den nacht uit en studeert 57; Hij speelde een lied uit 126; Zóó als een eik die op de bergen krom Boog van de vlammen waar hij zich verbrandt 187.

e. het perfectisch aspect:

er kwam ook wel Een zwarte vogel door de lucht, heel snel Verschietend boven de gezonken zon 53; (rozen en vol) die daar blauw en rood gegroeid stonden in 't schemergrauw 55.

f. het perfectief-perfectisch aspect:

En teer begon het hoofd over te neigen Toen 't volste uur gevuld was 186 Het gespeel had uit 82.

6. Onlogische verbindingen:

a. de metonymia:

een deur Waarin de maan verging, één lange scheur Brandde nog lang 19; veelvuldig is het metonymisch gebruik van ‘waaien’: Tusschen het helm dat waait 27; Ze kon ook zien hoe in de dorpstraat woei Tusschen de huize'

[p. 159]

een boschje van seringen 51; om zijn hoog hoofd woei Het bossig haar met zonvonkengesproei 70; Otto Julius Bierbaum: Wo die Wiese von flattrenden Hemden weht; Bleeke abeel en berken, wier gefluister Trild' op de helling 56; toen, Yan d'avonduren tot den stillen noen Der nacht, had 't hout gekraakt, de beek geplast Van hare voeten 67; de vlakte dwarrelt Van godendans 151; Tegen de schoeiing klonk het nat gebabbel 173; Flikkerend ruischte een zeemelodij 103; we nemen hier aan, dat ‘flikkerend’ de gezichtsindruk van de zee vertolkt, die de gehoorsindruk begeleidt. Als onze opvatting juist is en ‘flikkerend’ niet metaforisch, dus niet als een geval van synesthesie, moet worden verklaard, dan is Gorters vers vergelijkbaar met Van Deyssels rivierbeschrijving: ‘glinsterende frischheid naar boven ruischend’. Walkuren Dreven vechtenden voort en breede gieren wolkten nog na (= met brede vlucht), een staaltje dat, evenals diverse in Van Deyssels proza, bewijst, dat de metonymia een kloeke stijl mogelijk maakt.

b. verbinding van heterogene zinsdelen:

het water van de zon Vloot pas en frisscher uit de gouden bron 6; haar hand Lag droomend naast haar, klein en blank en loom En veilig en sliep mèt haar 23; Daar drijft in effen vlak en bed rivier 63 (in is ‘foutief’ samengetrokken, want de ongewone functie in de groep ‘in effen vlak’ is van geheel andere aard dan de volgende lokale; de functie van de bepalingen met in in impressionistische taal verdient een afzonderlijk onderzoek).

7. Desintegratie:

Aan deze term geven we nu de voorkeur boven de term ‘ontledende beschrijving’, die door ons werd gebezigd in onze dissertatie over Van Deyssel; we verstaan hieronder het losmaken van een onderdeel uit een organisch geheel en het voorstellen daarvan als iets zelfstandigs:

van hun lippen vlood Een flauw geroep 20; geril Liep over hare armen 74; Want een zacht gehuiver Woei over hare leden 84; zacht ademend verlangen Ging van haar uit 97; Soms weende ze eens even en vlood uit Haar mond een murmeling 103; onbeheerde Zuchten soms vloden uit benauwde keel 126; Zoet gelachs Kwam flauw op haren wang 134-135; op zijn wangen Omhoog verscheen een helder rooder gloeien 147; af en aan Voer bleek en rood op hare moede handen 186.

8. De woordbetekenis:

Als de klank van een woord suggestieve plastische mogelijkheden bood ten koste van de gangbare betekenis, offerde Tachtig de laatste zonder de minste wroeging op. Zo ook Gorter; soms is er kennelijk rijmdwang in het spel, maar dat doet hier weinig ter zake:

de tempel waadde in zee van dauw 60; een makreel, met vaart Doorschiet die 't water in blauw schubbejak 106; stillekens omvloog Telkens een nieuwe vlamvlaag uit de oude 106; het woord ‘vlaag’ bezat blijkbaar een grote attractie voor deze generatie en zelfs voor Gezelle: de strakke vlaag van ongekrookt katoen (Leopold: Cheops); Gezelle: hoe jammer dat zoo gauw voorbij, uw vlagen gaan van goude (Cytisus Laburnum); Groen, wat moet gij heldere vlagen lichts in uwe lenden dragen; één vlage blommen duikt zijn takken; geliggen (= baren) zal 't, en groene vlagen, van schoonheid en van schaduw, dragen; Hoe kwam U, Pyrus, zulk een vlage ooit aan te waaien, van tongen rood als vier; Van Deyssel: het ontredderde bed, éen ligging van vlagen wit en gele streken.

[p. 160]

er zat een vogeltje een poos Dicht voor haar op een berketak te zwijgen, Begon op eens te zingen dat ze 't hijgen Kon zien 48; Het leek de rook Die van de schouw trekt en ook beelden maakt, Tot waar de wind hun teere hulsels slaakt 45; (ze zag) de zijden baaien(!) Der sleepgordijn haar langzame staatsie Uitzetten en opgolven, en de natie(!) Der beesten woei mee op, heel eindeloos 107; Voorbij, voorbij, de wei werd als een hei, Donkerder grond, en zonlicht's melodij Onhoorbaarder aldoor 108-109; boven het gelui Van 't heele carillon, de zware bui Van klepelslagen: damiaatjes hoog 114; der visschersvloot, Die op de ankers rijdt in watersnood 118; in een blanke rij Als reizende zwanen gingen ze voorbij 119; En flauw en flauwer werd ook het verlangen Dat in de oogen brandt der sterveling (= stervende) 187.

9. De beeldende omschrijving:

Het blauwe dak (= de hemel) leek zwellende omhoog te gaan 95; Zooals twee wielrijders: die doen hun stalen Raderen wieleren dat licht rondspat, De cirkels draaien... 105; in blonde slingers Der lokken 132; de vlakte dwarrelt Van godendans, ik zie hun groote beelden op maat van hun muziek 151 (beelden = gestalten, maar plastischer); En midden in dat stommelen rees toen Wodan, Een oud man met een grijs gebeente 119; Zóóals op zomermorgen binnenzeilen De groote zee een schip komt, zwaar met zeilen, Maar licht zich heffend op der golven vloed, Het hoofd in 't reine (= de lucht), in het schuim de voet 185; Dat bouwden visscherskinderen of misschien Wel elven der zee, zooals men 's zomers zien Kan, op een morgen, als de zon heel vroeg Begint te schijnen, en juist licht genoeg Geeft; in de verte is er dan een schijn Van loopende kindren haastig uit het duin, Jongens en meisjes, flauw rooskleurig, naakt 18; Dan treedt op zijn drempel Een bloot beeld 62.

10. Individualiserende samenstellingen:

‘Vaarwel’ lispelden Meilippen heel zacht 94; Mei deed haar oogen slapen vol en rijk Aan zinnebeelden, maar te glans en prijk Stonden de moederoogen 86; 't leek ze was alleen Heel hoog op in den hemel en diep heen Was heel de wereld weggezonken en Al de herinn'ring van een Meileven 80; De Balderswoorden, godd'lijk, wonderbaar 159; Een nimfje gaat langs 't lage hout en slim Glinstren daar sateroogen 26.

11. ‘Arbeidsverdeling’:

het nachtegaalsgeklaag luid uittjuikte 62 (het subject wordt hier belast met een deel van de taak van het predikaat). Vgl. J. Eigenhuis: Kees Voet staat op de plecht van zijn grondel, den langgesteelden hamer hoog heffend enop het ijs van de Kerkwetering neerploffend. Het dreunen tjongt kermend langs de heele sloot.

12. Een kunst van lichte toetsen, tere nuancen en fijne waarneming:

Toen werd het weder morgen en het pruilen Der schemering begon 171 (Van Looy sprak in De Maaier van ‘de aarzeling der dingen’). Ik zou wel willen naar dat klein paleis, Dat kuiltje in uw borst zien, paradijs Van bloed en schaduw die er speelt, zefier Die 't weiland inblaast zal wèl blazen hier 37; zoo verblijd Blonken haar oogen in het schaduwlicht Achter het zeil 10; het groen dundoek Dat om de boomen weeft, hangt roerloos 38 (weven intr. gebruikt, als vaak bij Couperus); Hoe licht was alles en hoe tintelde Het licht 80; Toch dorst mij, moeder, en de morgenstond, Geloof ik, is nog ver, van klare stilte, Baar licht en zuivre zon als zeezilte 86; Zoo leek de zon ook in haar zaligheid Van gladde stilte, waar d'oneindigheid Des ethers nog wel niet begon, maar in Uiterste fijnheid aandreef wolkekring 97; lichte maagd Ge-

[p. 161]

maakt van blozen en lachen 98; op haar teere kaak, Vochtig van slapen, schoot een zonstraal schuin, Dat het bloed beefde 26.

13. Impressionisten trachten weer te geven wat niemand vóór hen probeerde:

't flikkren van de duisternis Die trilt voor de oogen en als blindheid is. Dit is een waarneming die een verder stadium vertegenwoordigt dan voorkomt in Poots prachtige regels: We zien de schemeringen Verdikken, daar we staan; op heel andere wijze dan Gorter wist Keats de duisternis haast tastbaar te maken in de suggestief fluisterende regel: I cannot see what flowers are at mij feet (Ode to a nightingale). Keats fluistert hier als het ware vanuit de duisternis, schept de sfeer.

Behalve bovenstaande impressionistische eigenschappen van Gorters Mei zijn opmerkelijk de talrijke drieledige composita: bloemklokkenspel 46, zonvonkengesproei 70, pijnboomengejammer 112, boomenlichtgetoover 114, zomerbloemegroepen 119, lentevogelbek 121 enz. enz., verder de door epenthesis van een toonloze e verzachte composita: windestroomen 121, boomehagen 121, dagebloem 122, geuredamp 122, droomelied 125, bloemerank 126 enz. enz., een procédé dat men zo graag op naam van Boutens stelt, die echter wel meer verplichtingen aan Gorter had; verder enige gevallen van hendiadis, bijv. Lange verhalen zang en droefenis 190; En zwom naar boven door den waterval Van schuim en sneeuw 8; voorts de neiging van Gorter het subject zo ver mogelijk achter in de zin te plaatsen, soms zeer ten detrimente der duidelijkheid: het leek het druppelend geween Dat in de bosschen herfst maakt 21; Hier verschool 't gezicht U duisternis 54; dat het aantal gevallen van inversie bijzonder groot is, heeft Mei gemeen met alle literatuur van die tijd. De toepassing van amesis zal wel op rekening van de clássicus Gorter moeten worden gesteld: Hij zag nadenkend een span paarden na Die 'n ander door de voor dreef, en juist om Aan 't eind het logge kouter wendde 48; scheiding van bijeenbehorende zinsdelen is ook karakteristiek voor Mei: ik maak u zoo bleek Als 't water is, benee den mist, der beek 43; alleen werd de hoef In 't weeke gras gehoord van een groot paard 43. Kortom, ook over de zinsbouw bij Gorter zou een studie te schrijven zijn.

Verder vestigen we de aandacht op het feit, dat Gorter zich in Mei, dus lang vóór Van den Bergh en Marsman, op grote schaal van assonerende rijmen bediende. Trouwens, zulke gedurfde rijmvrijheden als bij Gorter zal men bij deze expressionisten bezwaarlijk vinden:

vergeefs - geschreeuws; schijn - duin (vgl. mijn opstel Bilder dijk op zijn best, N. Taalgids, 1957, p. 322); op ééns - geveins; nu - luw; essence - mensch; slapeloos - blos; zoo - flauw; riffen - effen; bloem - droom; in - neveling; kristal - koraal; Walkuren - gieren (N. Taalgids, ibidem) enz. enz. Is dit expressionisme bij Gorter? Vast staat in ieder geval, dat bij hem evenals bij Van Gogh en Van Deyssel het impressionisme soms omsloeg in expressionisme.

Tenslotte zou een aanlokkelijk onderwerp vormen voor een stilistische studie de weglating van het lidwoord op vele plaatsen in Mei: Daar drijft in effen vlak en bed rivier 63; Zie ik wil nu zoetklinkende schalmei Hernemen 63; Zoo lacht in waterkelk wijndroppel nog 25; het staat in rijm Op Oostersch roomkleurig tapijt 34; Waar eens druïden spreuk en medicijn In griffelden tegen de hartepijn Van jonge helden 56. Zeker is dit een der verfijndste stijltrekken van Mei; Van Deyssel kende die ook en verder Boutens, allicht ook hierin Gorters discipel.

Assen, oktober 1957.

F. Jansonius.