De Nieuwe Taalgids. Jaargang 52

Een nieuwe Nederlandse grammatica

Het volgende is bedoeld als mededeling en als verzoek.

Het Instituut voor Algemene Taalwetenschap van de Rijksuniversiteit te Utrecht heeft zich tot taak gesteld een grammatica samen te stellen van het hedendaagse Nederlands.

Voor een min of meer bevredigend voltooien van deze onderneming zou een 25-jarenplan gemaakt moeten worden. Wij stellen ons voor te beginnen met publicatie van voorstudies over speciale onderwerpen. Onderdelen van het taalsysteem die kort geleden op bevredigende wijze behandeld zijn, of die in behandeling zijn, kunnen natuurlijk voorlopig buiten het project gehouden worden. Hierbij denken we aan de klankleer, waarvan B. van den Berg pas een samenvatting heeft gegeven, en die ook in Reichling's bewerking van de Phonologie van Van Wijk wel tot haar recht zal komen. Verder aan de woordvolgorde in bepaalde typen van woordgroep, die door Van der Lubbe in zijn dissertatie over Woordvolgorde in het Nederlands, 1958, zo voortreffelijk is beschreven. Natuurlijk ook aan allerlei studies van Van Haeringen, b.v. over de meervoudsvormen der zelfstandige naamwoorden. Tenslotte aan twee dissertaties in voorbereiding, die van H. Schultink over het bijvoeglijk naamwoord, en die van H. Roose over de woordsoorten. Op het Instituut zelf werkt A. Cohen, die pas de verkleiningsuitgangen heeft behandeld, aan het systeem van het werkwoord, terwijl schrijver dezes zich met de woordgroepen bezighoudt. We hopen en verwachten dat A.G.F. van Holk dit jaar een ander onderwerp voor zijn rekening zal nemen.

In verband nu met het bovenstaande zullen wij mededelingen betreffende onderwerpen in behandeling biezonder op prijs stellen.

De boven aangeduide gang van zaken, ik bedoel het uiteindelijk gereed zijn van een grammatica over 25 jaar, heeft uiteraard iets onbevredigends. Immers met ons plan beogen wij zowel ons zelf (ik heb daarbij het oog op de algemene taalwetenschap als zodanig) als anderen te dienen. Ons zelf, omdat de moedertaal de hoogste toren is van waaruit een linguist taal kan zien (aldus een citaat bij Kruisinga van een niet met name genoemd taalgeleerde). Anderen, omdat het plan toch wel enige vruchten zal afwerpen, indirect ook voor de school-

[p. 142]

grammatica. Weliswaar schijnt mij het moedertaalonderwijs op de middelbare scholen en op de kweekscholen steeds minder onderwijs in die taal en steeds meer uitsluitend onderwijs in taalgebruik te worden (in hoeverre dit gewenst is waag ik niet te beoordelen), maar toch moeten hier en daar nog wel enkele grammatica's gebruikt worden. Hervorming nu van de schoolgrammatica wordt - wanneer ik goed zie - vrij algemeen als gewenst beschouwd. Hoe die hervorming tot stand moet komen, daarover lopen de meningen uiteen, voorzover daarover scherp te formuleren meningen bestaan. Zonder nu iets te willen zeggen ten nadele van de loffelijke pogingen die reeds gedaan zijn om tot een dergelijke hervorming te komen, menen wij toch dat deze nooit geheel bevredigend zullen kunnen zijn zolang er geen wetenschappelijke grammatica bestaat die althans enigszins aan wat wij als ‘moderne eisen’ beschouwen voldoet.

Indien dit laatste juist is, zou het voor de school wel jammer zijn als ze op een nieuwe wetenschappelijke grammatica 25 jaar zou moeten wachten. Daarom hebben we - bij wijze van compromis - gedacht aan het samenstellen van een als men wil voorlopige, niet te omvangrijke, grammatica op betrekkelijk korte termijn. De bezwaren, die men tegen dit denkbeeld kan aanvoeren, liggen voor de hand. Maar het kan wel eens goed zijn iets minder goed te doen dan helemaal niets te doen. Deze ervaring heb ik o.a. opgedaan met mijn Structurele Syntaxis van tien jaar geleden, die ik thans als grotendeels verouderd beschouw. Ik ben het dan ook grotendeels eens met de op dit boekje door Van der Lubbe uitgebrachte kritiek: ik ben het thans dan ook veel meer eens met Van der Lubbe van nu dan met mijzelf van toen. Toch betreur ik het niet dat boekje toen gepubliceerd te hebben: il faut avoir le courage de dire des bêtises.

Een degelijke voorlopige grammatica zou misschien meer problemen formuleren dan feiten brengen, ze zou misschien het karakter van een grammatica in usum grammaticorum dragen, maar ze zou toch een overzicht kunnen geven van wat er gedaan is en van wat er nog te doen is, en aldus tot kritiek en detailonderzoek stimuleren.

Bij een en ander zullen we ons bewust aansluiten bij geestverwanten (niet alle in elk opzicht natuurlijk) zoals Reichling, Stutterheim, Uhlenbeck, Eringa, Van den Berg en Verburg. Ook Van Haeringen rekenen we beslist tot de onzen, al schept hij er vermaak in nu en dan tegen het dogmatisme van sommige structuralisten van leer te trekken. In wezen richt zich zijn kritiek tegen een stadium in de geschiedenis van de structurele taalkunde dat tot het verleden behoort. Begrippen als grensgeval en overgangscategorie - thans structuralistisch scherp te definiëren - en synchrone combinatie van twee verschillende systemen binnen een en dezelfde taal, zijn langzamerhand meer en meer gemeengoed van het structureel onderzoek geworden. Juist Van Wijk, in zijn latere jaren structuralist bij uitstek, heeft deze ontwikkeling ingeluid; men leze zijn Phonologie, een hoofdstuk uit de structurele taalwetenschap. Geestverwanten zijn natuurlijk ook slavisten als Van Schooneveld, Ebeling en Van Holk.

Niet minder bewust sluiten wij ons aan bij voorgangers in de structurele beschrijving van het Nederlands. Hierbij denk ik speciaal aan C.H. den Hertog, Van Ginneken, Van Wijk en Etsko Kruisinga.

Omgekeerd zullen we meer dan eens positie moeten nemen tegen de traditionele taalbeschrijving, zoals die b.v. in de meeste schoolboeken is geincor-

[p. 143]

poreerd, tegen de stilistische grammatica van de Groningse school, en tegen het behaviorisme van Paardekooper.

Op de traditionele behandeling en de oorzaken van deze komen we elders uitvoeriger terug. Ik veroorloof mij hier slechts de opmerking dat de traditionele grammatica vele fundamentele onderscheidingen heeft gemaakt waaraan niemand voorbij zal kunnen gaan. En verder dat enthousiaste uitvallen tegen de Latijnse grammatica als de schuld van alle kwaad het nog altijd doen, maar dat de historicus van de taalkunde maar eens rustig moet afwegen en uitmaken of die invloed meer ten kwade dan wel ten goede is geweest.

Voor het werk van de Groningse school hebben wij grote waardering. In het biezonder voor de Stilistische grammatica van Overdiep (1937; 2de druk van Overdiep en Van Es, 1949) kan men moeilijk anders dan bewondering hebben, en we zouden het niet graag doen zonder het rijke en oordeelkundig beschreven materiaal daarin vervat. Toch zijn we het eens met de taalkundige medewerker van de Nieuwe Rotterdamse Courant, in het bijvoegsel van 4 okt. 1958, dat de Groningse school langzamerhand in een ietwat geisoleerde positie is geraakt. Dit ligt o.i. daaraan, dat zij haar doelstellingen en haar apparaat van begrippen en werkmethoden weinig of niet aan wat wij als moderne eisen beschouwen heeft aangepast. Zo houdt zij taal en taalgebruik niet scherp genoeg uit elkaar. Van de resultaten van haar onderzoekingen en beschrijvingen zullen we echter een dankbaar gebruik maken.

Dit laatste geldt ook voor het werk van Paardekooper. Het gebruik dat hij maakt van de substitutie-test ter bepaling van de valentie van woorden is zonder twijfel in menig opzicht vruchtbaar gebleken. Met de conclusies die hij uit de door hem verzamelde gegevens trekt kunnen we echter lang niet altijd, en met zijn principes en algemene beschouwingen (b.v. dat men taalverschijnselen kan onderzoeken zonder gebruik te maken van introspectie) praktisch nooit meegaan. Zijn methode beperkt zich in hoofdzaak tot het toepassen van de bovenbedoelde substitutie-test; de eenzijdigheid daarvan heeft zich kort geleden biezonder duidelijk gewroken in zijn artikels over het koppelwerkwoord. Zijn algemene stellingen giet hij vaak in een vorm, die terecht of ten onrechte de indruk maakt eraan gegeven te zijn pour épater le bourgeois; dit is voor niet- en halfdeskundigen niet zonder gevaar. Al met al brengt hij m.i. meer begripsverwarring dan begripsverheldering.

Ik kan de verleiding niet weerstaan thans, in aansluiting aan het voorafgaande, nog iets te zeggen over dat koppelwerkwoord, waarover in Levende Talen van 1958 een discussie is gevoerd tussen Paardekooper en Roose. Deze begint met Paardekooper's artikel ‘Wijlen ons Koppelwerkwoord?’ (p. 115-122; zie verder p. 342 en p. 536). Aan het bestaan van een koppelwerkwoord als afzonderlijke grammaticale categorie (woordsoort, of grammaticale gebruikswijze van bepaalde werkwoorden) kan echter m.i. niet getwijfeld worden. Het volgende ontleen ik aan een omvangrijk hoofdstuk over dit onderwerp in een boek van mijzelf, dat als eerste in de reeks Publicaties van het Instituut voor Algemene Taalwetenschap van de Rijksuniversiteit te Utrecht zal verschijnen; dit boek gaat in hoofdzaak over de vraag hoe woordgroepen beschreven moeten worden, en enkele groepen, zoals onderwerp-persoonsvorm en koppelwerkwoord-koppelbepaling of -complement worden als voorbeeld genomen.

Deze laatste groep heeft vele typische trekken waardoor zij zich b.v. van zelfstandig werkwoord-bijwoord onderscheidt (het meisje is vlijtig, het meisje werkt vlijtig). Wat de ‘betekenis’ betreft is het door introspectie volkomen

[p. 144]

duidelijk, en dit kan door allerlei experimenten bevestigd worden, dat in het eerste geval de eigenschap ‘vlijtig’ op het meisje, in het laatste op haar werk betrokken moet worden. Wat de vorm-eigenschappen van de woordgroep betreft vermeld ik hier slechts iets van het woordgroepaccent. Helaas is de klankvorm van woordgroepen en typen van woordgroepen wel het meest verwaarloosde deel van de taalbeschrijving; het woordgroepaccent is daarvan slechts één aspect, dat echter voor de onderscheiding van de bedoelde typen van woordgroep, dus ook voor de onderscheiding van koppelwerkwoord en zelfstandig werkwoord, van biezonder belang is.

Het woordgroepaccent nu ligt in de groep koppelwerkwoord-complement op het complement, in de groep zelfstandig werkwoord-bijwoord op het laatste woord, onverschillig of dit het werkwoord dan wel het bijwoord is.

Dit kriterium helpt ons natuurlijk niet wanneer complement en bijwoord beide achter het werkwoord staan, zoals in het meisje is vlijtig en het meisje werkt vlijtig, maar wel wanneer dit niet het geval is, zoals in als het meisje vlijtig werkt en als het meisje vlijtig is. (Men moet natuurlijk groepsaccent niet verwarren met toonhoogte-nadruk, zoals in als het meisje vlijtig is en als het meisje vlijtig werkt.)

Er is nog een ander kriterium, nl. de woordvolgorde in complexe groepen, hier in de groep koppelwerkwoord-complement-bijwoord. Dan gaat nl. normaal het bijwoord aan het complement vooraf: hij is lang ziek geweest. Wanneer een tuinman het heeft over peulen die inkrimpen wanneer ze rijp worden kan hij zeggen: Ze zijn dit jaar lang lang gebleven, en dan weet iedereen wel (door introspectie!) welk woord lang bijwoord en welk complement van gebleven is. Overigens zal men zeggen de peulen zijn lang gebleven, maar de gasten zijn lang gebleven.

Verder staan met koppelwerkwoorden in dit opzicht op één lijn passieve vormen van zelfstandige werkwoorden met een bepaling die op de agens, c.q. de door het onderwerp genoemde persoon of zaak betrokken moet worden, b.v. achten en noemen met een bijvoeglijk naamwoord. Men vergelijke hij wordt biezonder geacht (aequivalent van een koppelwerkwoord) met hij wordt biezonder geacht (zelfstandig werkwoord). Ook hij wordt duidelijk genoemd met hij wordt duidelijk genoemd. Een van deze voorbeelden is door mij met een kleine wijziging overgenomen uit een interessant, ofschoon ietwat verouderd, artikel van Maria A.F. Ostendorf in de Nieuwe Taalgids 1953, p. 280. Ook Van Wijk in zijn grammatica geeft aardige voorbeelden van wat hij noemt ‘klemtoon’ als kriterium van koppelwerkwoorden, misschien ook Overdiep. Geen van deze auteurs heeft zich echter gerealiseerd dat we hier in wezen met de plaats van het woordgroepaccent als kenmerk van verschillende typen van woordgroep te doen hebben.

Ik spreek hier nu maar niet over de omissie-test, die leert dat men in het meisje is vlijtig het woord vlijtig niet kan weglaten zonder dat is een andere betekenis krijgt, maar dat men in het meisje werkt vlijtig het woord vlijtig kan weglaten zonder dat werkt van betekenis verandert.

In ieder geval moge een en ander illustreren dat aan een nieuwe grammatica die ook dit soort dingen onderzoekt en ook dit soort onderzoekingsmethoden toepast, behoefte bestaat.

A.W. de Groot.