De Nieuwe Taalgids. Jaargang 51

[p. 269]

Een boodschap of.... een gevaar?

Onlangs publiceerde Dr. Van den Berg in dit tijdschrift twee bijdragen over zinsontleding. Zijn bedoeling is de - inderdaad fantastisch verwarde - zinsontleding te saneren. In het tweede artikel, Oratio pro domo, gaat hij zelfs een stap verder. Aan de hand van Latijnse voorbeelden probeert hij aan te tonen dat zijn systeem ook op vreemde talen toepasselijk zou zijn en er de didactiek van zou kunnen vergemakkelijken. Verwijzend naar de tweede druk van zijn Beknopte Nederlandse Spraakkunst (Van Goor, 1957), zegt hij: Een belangrijke terminologische verandering, op grond van de gelijkheid van de relaties tot de persoonsvorm aangebracht, was de opruiming van de oude termen lijdend voorwerp, oorzakelijk voorwerp en enkele andere, die, met een aantal zogenaamde bijwoordelijke bepalingen, werden samengevat onder de naam ‘aanvulling bij de persoonsvorm’. En in de laatste paragraaf van hetzelfde artikel: ‘Ik geloof dat de classicus - en niet hij alleen - er goed aan zal doen, als hij de begrippen zinskern en aanvulling van de neerlandicus overneemt’. (Cursiveringen van ons).

Dr. Van den Berg schijnt er in de laatste aanhaling van overtuigd te zijn, dat ‘de neerlandicus’ (d.w.z. de neerlandici) zijn opvatting deelt. Vermoedelijk doen velen dat niet en denken met mij dat ‘het verlossende woord’ inderdaad nog niet gesproken is. Om dat aan te tonen, zullen we even de Beknopte Nederlandse Spraakkunst op de voet volgen.

Blz. 5-6: Als ze (d.w.z. zinnen zonder p.v.) uit meer dan een woord bestaan, zijn er verschillende mogelijkheden:

a.	De woorden vormen een woordgroep. Van deze woorden is er één de kern, waarbij de andere woorden bepalingen zijn... Bijv. Erg mooi!
b.	De zin bestaat uit meer dan een woordgroep... B.v. Daarom zand erover.
	.........
c.	De zin bestaat uit twee kernen, die door middel van bijelkaarplaatsing tot een boodschap verenigd worden. B.v. Vrijheid, blijheid!

Waar hoort nu een woordgroep (N.B. Deze term wordt niet verklaard!) als ‘Vodden en benen!’ thuis? Uit de voorbeelden maak ik op dat er van een woordgroep alleen sprake is, als er een kern en bepalingen zijn, als er dus geen nevenschikking heerst. Is er bij nevenschikking dan geen zin mogelijk? zelfs geen woordgroep?

Blz. 7:

Waarom is zand bepaling bij erover, en niet omgekeerd?

Blz. 8: ‘B.v. Vrijheid, blijheid! We kunnen nu niet zeggen dat blijheid de kern en vrijheid een bepaling bij deze kern is.... Tussen de woorden vrijheid en blijheid bestaat dus geen onderschikkend en ook geen nevenschikkend verband.... Ze vormen een verbinding, die uit niets anders blijkt (Curs. van ons), dan uit het feit dat ze opzettelijk met elkaar gebruikt worden’.

We vragen ons af of hier de betekenis niet meetelt. Het systeem van Dr. Van den Berg is nochtans hoofdzakelijk op de betekenis gebouwd. Hier, waar velen predicerend verband zullen willen zien (waarbij dan nog de vraag rijst of predicering geen vorm van onderschikking is), wordt plotseling de betekenis uitgeschakeld. De opmerking die op blz. 9 volgt, is in dat opzicht veelbetekenend: ‘Wie deze termen te vaag vindt, zal zijn toevlucht moeten

[p. 270]

nemen tot een benoeming van de delen op grond van hun inhoud, en de verhouding tussen de betekenissen van hun inhouden.’ Maar op blz. 5 & 6 (a & b) werd toch ook met de betekenis gewerkt! Waarom wordt die hier nu verworpen? Hoe rijmt de auteur dat met zijn eigen definitie: ‘Een zin is een boodschap in taal’? Of is dat soms geen semantische definitie?

Blz. 11: Koop morgen meteen een boek.
koop - p.v.
een boek - aanvulling bij koop
meteen - bepaling bij koop een boek
morgen - bepaling bij koop meteen een boek.

Waarom nu niet:
morgen - bepaling bij koop een boek
meteen - bepaling bij koop morgen een boek?

Blz. 12: ‘Verder merken we op dat is een heel andere betekenis zou hebben (nl. bestaat), wanneer zich ontbrak.’

Dus zijn we toch aan het werken op grond van de betekenis?

Blz. 13: ‘In een verbinding als het regent is het echter strikt genomen onzin het onderwerp te noemen, daar niemand zou kunnen zeggen, wat dit het inhoudt.’

Blijkbaar zijn we ook hier met betekenissen aan het werken.

Verder: ‘Er is evenwel niets op tegen, het eerste stuk, of nauwkeuriger: persoonbepalend stuk, van de verbinding te noemen. ..’

Wat hebben we nu gewonnen?: onderwerp is het niet, omdat het geen onderwerpsbetekenis heeft; het is echter wel eerste stuk (N.B. Hoe hebben we het dan in de vraag: Regent het?). Geven we toe dat persoonbepalend stuk meer zegt dan onderwerp. Maar zouden we dan niet beter van getalbepalend stuk spreken? De gevallen waarin onderwerp en p.v. naar de persoon congrueren, zijn toch heel zeldzaam! Waarom echter die onmogelijke termen, waar we aan onze leerlingen toch leerden dat het onderwerp het zinsdeel is dat met de persoonsvorm in getal en soms wel in persoon overeenstemt? Waarom een algemeen gevestigde benaming verwerpen? Komt het dan uitsluitend op terminologie aan? Men zou het haast gaan geloven, als men de opmerking op blz. 15 leest: ‘De traditionele term lijdend voorwerp voor de overkant is hier stellig niet toepasselijk, omdat de overkant hier niet lijdt...’ Bestaan er dan nog leraren die de functie van het lijdend voorwerp uit die naam afleiden? Wanneer de leraar zulke dingen zelf niet suggereert, spreekt die term niet tot onze leerlingen, en is hij niet gevaarlijker dan andere termen als b.v. werkwoord, vergrotende trap, bijwoord, enz. enz., die toch ook het begrip niet volkomen dekken!

Van groter belang is echter het feit dat Dr. Van den Berg hier blijkbaar het onderwerp als kern beschouwt, aangezien hij het persoonbepalend stuk noemt. De vorm van de p.v. is er afhankelijk van, dus bepaling, ondergeschikt. Dit is in tegenspraak met een van de basisprincipes van zijn zinsbeschouwing, nl. de onderscheiding van een zinskern waarin het eerste stuk (= het onderwerp) en het tweede stuk (= de p.v.) eenvoudig opzettelijk met elkaar zijn verbonden, waarin dus noch nevenschikkend noch onderschikkend verband heerst. Als het ene juist is, kan het andere het niet zijn. Hoe zit het dan? Vgl. ook wat we hoger zegden over ‘Vrijheid, blijheid’.

Hier komen we nu tot de kern van de zaak. Prof. dr. A.W. de Groot heeft in zijn werk ‘Structurele syntaxis’ een wetenschappelijke basis gelegd voor

[p. 271]

een mogelijke vernieuwing van de spraakkunstbeschouwing. Zijn werkhypothesen zijn daarbij de volgende (Str. synt., blz. 130-131):

1.	Syntactische categorieën zijn tevens betekeniscategorieën, d.w.z. dat groepen met dezelfde kenmerken (of dezelfde middelen ad hoc) tevens een betekeniselement gemeen hebben.
2.	Het systeem van een taal als zodanig is een systeem van tegenstellingen tussen tekens (of categorieën van tekens) naar hun betekenissen.

Daar voegt hij aan toe (blz. 131): ‘Maar die betekeniscategorieën kan men slechts min of meer exact bepalen, wanneer men in de eerste plaats vraagt: welke verschillen of tegenstellingen in kenmerken (fonologische vorm, gebruik, structuur en constituerende elementen) heeft die taal. Eerst dan staan we op de vaste bodem.’

Dr. Van den Berg schijnt de zaken enigszins op hun kop te zetten. Hij gaat niet uit van de verschillen of tegenstellingen in kenmerken, om zo tot de betekeniscategorieën te komen; althans hij verwaarloost willekeurige delen ervan, zo b.v. de plaats van de zinsdelen. Woordorde schijnt wel een taalelement te zijn dat men zo eens achterafjes constateert, en waarbij stilistische beschouwingen over al of niet expressieve plaatsing de hoofdschotel uitmaken.

Dat zich losmaken van de vorm (Want wat is een taalsysteem anders?) leidt dan fataal tot de bewering dat er ‘gelijkheid van relatie’ bestaat tussen structureel totaal verschillende dingen als het voorzetselvoorwerp, het lijdend voorwerp en het bijwoord in scheidbare samenstellingen (vgl. ook De Groot, blz. 165), of tot de illusie dat het systeem-Van den Berg zomaar op andere talen toepasselijk is. Is het niet al te gemakkelijk, de datief-objecten van het Latijn als ‘addertjes in het gras’ of als ‘relicten’ af te doen? Waar het systeem-Van den Berg in essentie synchronisch is, wil het zich met diachronie of uitzonderingen redden, als de feiten er in tegenspraak mee zijn. In het Duits zou men op dezelfde manier alle structurele en vormverschillen bij datief-of genitiefwerkwoorden kunnen wegmoffelen en in Ich sehe ihn, Ich schmeichle ihm en Ich gedenke seiner de objecten gewoon aanvulling noemen. Eigenlijk moet het niet moeilijk vallen, alle talen op die manier te behandelen, want in laatste instantie staat het systeem-Van den Berg niet zo ver af van de methodes van de logicistische grammatica met haar omnivalent schema. Het heeft lang geduurd, eer we tot het inzicht kwamen dat grammatica de studie is van de vormcategorieën van een taal als uitdrukking van betekeniscategorieën. Ik geloof dat we hier vervaarlijk dicht staan bij de verloochening van dat moeizaam verworven inzicht en bij het terugzetten van de klok naar de 19de eeuw.

In zijn eerste artikel geeft Dr. Van den Berg ons een ander voorbeeld van al te gemakkelijke gelijkschakeling. Hij verwerpt daar zonder meer het onderscheid, dat o.i. door De Groot terecht wordt gemaakt, tussen semantische en syntactische aanvullingen. Zullen we dan in zinnetjes als De pap kookt over en Moeder kookt melk, zowel over als melk gewoon aanvulling noemen en de leerlingen op die manier laten geloven dat de structuur van beide zinnetjes dezelfde is? Dan kunnen we ook gerust hem in de zinnen Ik zie hem en Het mes ontviel hem aanvulling noemen, en de zaak is opgelost. Van vergroving gesproken...

Wij ontkennen in de verste verte niet alle verdienste aan het werk van Dr. Van den Berg. Zo is het een aanwinst, dat de zgn. bijwoordelijke bepalingen bij werkwoorden die een beweging of een verblijven uitdrukken, als onmisbare aanvullingen bij de persoonsvorm worden erkend en scherp onderscheiden van de gewone (toegevoegde) bepalingen. Alleen is Dr. Van den Berg niet

[p. 272]

de eerste die daarop wijst. Al in de vroege edities van Rijpma en Schuringa kan men onder de hoofding Voorwerpen lezen: ‘In 't algemeen is een zelfstandigheid door een voorwerp genoemd of aangeduid, zeer innig met de werking of de toestand in 't gezegde uitgedrukt verbonden, maar ook voor vele bijwoordelijke bepalingen geldt dit.’ (Curs. van ons). De verdienste van Dr. Van den Berg bestaat er nu in, dat hij consequent naar die vaststelling handelt en daarenboven de toegevoegde bepalingen niet zomaar als bepaling bij het werkwoord beschouwt, maar bij wat hij de zinskern noemt. Maar is het daarom noodzakelijk, de gevestigde term voorwerp door aanvulling te vervangen? Kunnen we dan de bedoelde bijwoordelijke bepalingen niet gewoon bij de voorwerpen onderbrengen?

Het is prettig, te lezen dat ziek in Hij is ziek geen bijvoeglijk naamwoord is (blz. 13). Maar helaas lezen we ook nergens dat het een bijwoord zou kunnen zijn. Wat is het dan wel? Dat de bepaling van gesteldheid in een opmerking bovenaan blz. 18 wordt geliquideerd, kan ons slechts verheugen. Wie zal er de auteur echter nog volgen, als hij vlak daarboven beweert dat in de zin: Ik noem hem sedert die tijd mijn beschermer, mijn beschermer aanvulling is bij noem, en hem aanvulling bij noem mijn beschermer?

Ook met de behandeling van de woordsoorten kunnen we het niet eens zijn. Dr. Van den Berg gaat uit van de syntactische valentie om tot de woordsoorten te komen. Zo iets kan hoogstens tot gebruiksklassen leiden, nooit tot woordsoorten. Nu zijn er maar vier mogelijkheden van syntactisch gebruik (Zie De Groot, p. 190): 1. als gehele woordinhoud van de zin; 2. als lid van een nevenschikkende groep; 3. als kern van een onderschikkende groep; 4. als bepaling in een onderschikkende groep. Tot onze verbazing onderscheidt Dr. Van den Berg daarbuiten ook onderschikkende woorden. Hij laat hier dus de syntactische valentie ineens los! De kernwoorden worden daarbij ingedeeld in kernwoorden die de vorm van de bepalingen beïnvloeden (bijv. huis) en kernwoorden die dat niet doen (bijv. woont). Conclusie: In Erbarm u mijner is erbarm geen werkwoord, want het beïnvloedt de vorm van de bepaling mijner! Hetzelfde geldt voor ziet in Hij ziet mij. De voorzetsels worden blijkbaar bij de onderschikkende woordsoorten gerangschikt (Zie het ene voorbeeld op blz. 58, 5), maar overigens in niets onderscheiden van de zgn. onderschikkende voegwoorden. Dat voorzetsels zelf kernwoorden zijn en de vorm van hun bepalingen kunnen beïnvloeden (V.b. met mij), zal ze, naar we hopen, niet tot zelfstandige naamwoorden maken?

Op blz. 58-59 lezen we dat de verwijzende kernwoorden zich onderscheiden van de niet-verwijzende kernwoorden van de eerste soort, doordat ze altijd door hun bepaling gevolgd worden, terwijl de kernwoorden van de eerste soort zowel een voorgaande als een volgende bepaling kunnen hebben. Wat dan gedaan met hij in: Zelfs hij wist het niet, waar zelfs bepaling is bij hij en aan zijn kern voorafgaat? Er is toch nog verschil (structureel en semantisch) tussen: Zelfs hij wist het niet, Zelfs wist hij het niet en Hij wist het zelfs niet?

Al zijn we hier op verre na niet aan het einde van onze wetenschappelijke bezwaren tegen Dr. Van den Bergs zins- en woordsoortbeschouwing (Zo b.v. wat de hoofd- en rangtelwoorden betreft, die volgens Dr. Van den Berg niet dezelfde syntactische valentie zouden hebben), toch willen we het hierbij laten, om nog even aandacht te besteden aan het didactisch aspect van de zaak. Dr. Van den Berg schijnt het opzoeken van de zinskern als de eerste fase van de ontleding te beschouwen. D.w.z. dat de leerlingen zo maar onderwerp + p.v. + aanvullingen dienen af te zonderen van de rest van de zin. Moet dat dan in-

[p. 273]

tuïtief gebeuren? Of hoe anders? Iedere leraar weet dat vele leerlingen niet eens het onderwerp kunnen vinden, van zodra het niet vooraan staat. Wat zullen we dan krijgen, als we onze leerlingen de zinskern laten zoeken in b.v. Naar de schouwburg moet je bij zo'n weer alvast niet gaan? Wat we hierboven reeds opmerkten voor de ontleding van Daarom zand erover en Ik noem hem mijn beschermer geeft ons een voorsmaakje van de acrobatentoeren die ons vanwege de leerlingen te wachten staan. Inderdaad, wanneer de voorbeelden in het boek zelf nog aanvechtbaar blijken, hoe zullen leerlingen er dan nog uit wijs geraken?

Summa summarum, we hebben sterk de indruk dat de tweede druk van Dr. Van den Bergs Beknopte Nederlandse Spraakkunst onrijp van de pers is gekomen; dat we hier inderdaad voor een vervlakking van de begrippen staan; erger nog, dat het boek de bestaande verwarring nog is komen vergroten. De Pinte.

Th. Vindevogel