De Nieuwe Taalgids. Jaargang 50

[p. 205]

De eerste auteur van Feiths treurspel ‘Thirsa’
(Aantekeningen over de verhouding Bilderdijk-Feith).

II.

Toen Kalff in 1905 een aantal brieven van Bilderdijk aan Feith publiceerde, meende hij dat de eerstgenoemde pas na de orangistische uitgave van Van Harens ‘De Geuzen’ tot de ontdekking kwam dat zijn vriend tot de partij der patriotten behoorde¹⁾. Uit de (Kalff nog onbekende) brief die Bilderdijk op 9 september 1782 aan Feith schreef, blijkt echter duidelijk dat zijn voorstelling onjuist was²⁾. Bilderdijk wist reeds een drietal jaren voor de, Feith bij zijn partijgenoten compromitterende uitgave van ‘De Geuzen’, dat zijn vriend patriot was en die omstandigheid was voor hem geen bezwaar om de vriendschap te handhaven³⁾. Desondanks valt het niet te ontkennen dat het verschil in staatkundige denkbeelden een grote rol heeft gespeeld bij de scheiding der beide vrienden. In 1813 schrijft Bilderdijk immers in Feiths ‘Vriendenrol’ dat het ‘de dolle Burgertwist’ was die hen verdeelde⁴⁾. Ook de slotzang van de parodie die Bilderdijk in samenwerking met Kinker op de romance Alrik en Aspasia maakte, verbergt het verschil in staatkundige opvattingen niet⁵⁾. Zelfs in 1821 wordt de ‘patriot’ Feith nog door Bilderdijk bespot in het schimpdicht Feith's lijktranen op de oude prinses⁶⁾. Nu echter omdat hij wil ‘bakken met twee pannen’. Door deze uitdrukking wordt de opvatting die Bilderdijk van Feiths patriottisme had enigszins toegelicht. Het schijnt niet zozeer het patriottisme als zodanig te zijn dat Bilderdijk hinderde, doch de in zijn ogen merkwaardige manier waarop Feith het

1) G. Kalff, Onuitgegeven brieven van Bilderdijk aan Feith, Ts. voor Ned. taal- en letterkunde 1905, blz. 45 e.v. Bilderdijk had reeds in 1780 het plan om De Geuzen uit te geven in samenwerking met Feith (Kalff, blz. 69). Hij had het voornemen de uitgave van aantekeningen te voorzien waaruit zijn prinsgezinde denkbeelden duidelijk zouden blijken. Aan zijn vriend Uylenbroek schreef hij onomwonden dat het boek ‘de heerschende partij’ der patriotten wel ‘geweldig zal moeten stooten’ (Kalff, blz. 51). Inderdaad bleek dit het geval: in de Ophelderingen bij de heruitgave lichtte hij verschillende kwesties (o.a. het geschil tussen Oldenbarneveldt en Maurits) op zodanige wijze toe, dat een patriot zich daaraan wel ergeren moest. Bovendien droeg hij het werk op aan de prins (Kalff, blz. 49). Omdat Feith patriot was en hij door Bilderdijk in het voorwoord voor zijn medewerking werd bedankt, meende Kalff dat Bilderdijk in de veronderstelling verkeerde dat Feith dezelfde politieke overtuiging had als hij zelf. ‘Had hij enigszins vermoed dat Feith tot die “heerschende partij” neigde of reeds behoorde, dan zou hij hem toch niet op zulk een wijze in deze uitgave hebben betrokken’, aldus Kalff (blz. 51).

2) J. Bosch, Mr. W. Bilderdijk's Briefwisseling, Wageningen 1955, blz. 140 e.v.

3) Dit blijkt uit de genoemde brief van 9 sept. 1782.

4) In den Vriendenrol van den Heere Mr. Rhijnvis Feith, in: De Dichtwerken van Bilderdijk, Haarlem 1858, dl. XI, blz. 140.

5) In de door Bastiaan Klinkert bezorgde Lijst der werken van Mr. Willem Bilderdijk, ... (Amsterdam, 1853), worden twee uitgaven genoemd. Een daarvan verscheen nog in 1792 en was bedoeld ‘voor de muziek’. De parodie komt o.a. ter sprake in de eerste en vijfde aflevering van Kinkers weekblad De Post van den Helikon (1788) en werd later herdrukt door Van Vloten, Verspreid en onuitgegeven dicht en ondicht van Kinker, Haarlem 1877, blz. 45-52. Vgl. ook Bosch, blz. 229, en P.H. Schröder, Parodieën in de Nederlandse letterkunde, Haarlem 1932, blz. 24. Een argument voor Bilderdijks medewerking aan deze parodie biedt ook de herinnering eraan in het nog te noemen schimpdicht op ‘Feiths lijktranen’. Vgl. de volgende noot.

6) Bilderdijk heeft dit gedicht zelf nooit uitgegeven. Een afschrift door Tollens bevindt zich in de verzameling-Klinkert (Kon. Akademie, nr. CIV). Waarschijnlijk drukte Van Vloten af naar een ander handschrift. (De Dichtwerken van Mr. Willem Bilderdijk², Arnhem-Nijmegen 1884, dl. IV, blz. 196).

[p. 206]

beleed. Een ‘blad door den wind bewogen’ noemt hij hem in 1824 en daaruit blijkt wel dat hij Feith in politiek opzicht beschouwt als een opportunist. De uitdrukking komt voor in een brief aan Immerzeel waaruit men kan opmaken dat Feith nog enkele andere eigenschappen had die Bilderdijk tegen de borst stuitten. De boekhandelaar heeft Bilderdijk om een lijkdicht op Feith gevraagd en in zijn (afwijzend) antwoord vertelt deze dan interessante dingen over zijn verhouding tot de overledene. Het blijkt dat de verwijdering zich reeds enkele jaren voor de uitgave van ‘De Geuzen’ aankondigde. ‘Doch als het in 1782 zoo dol liep, moesten wij wel gescheiden lieden zijn’, schrijft Bilderdijk. Want Feith liet zich ‘tegen gemoed en aart meê sleepen in draaikolken, waar zijn eigen hart van beefde, en dwaasheden waarvoor hij moedwillig en tegen eigen overtuiging de oogen sloot’. Bilderdijk noemt nog een ander bezwaar dat hij tegen Feith had. Hij betreurde ‘des mans zwakken, mobilen aart, en rampzalige lofzucht, waaraan hij zich-zelven altijd jammerlijk opofferde, en die hem altijd ongelukkiger gemaakt heeft dan iemand weet’. Tenslotte karakteriseert hij hem als volgt: ‘Vreesachtig boven verbeelding, en daardoor, nauwgezet in de godsdienst zonder haar te verstaan of recht te kennen, bang voor spoken, verschijningen, enz. inconsequent in alles, bij eene innige goedhartigheid die hem interessant maakte voor elk die gevoel had; Licht-geroerd, maar nooit diep of recht gevoelende, was zijn gevoel altijd verbeeldingsvlucht; en gelijk hij mij beschuldigde van hartvochtig te zijn omdat ik zonder jammer een ader liet openen of den kleinen vinger in de vlam der kaars hield om te toonen dat in 't pijngevoel-zelf de verbeelding een groote rol speelde, die men van 't wezendlijk gevoel af kan zonderen, verweet ik hem van mijn zijde altijd, niet eens te weten wat gevoel was. Zoo gingen wij met elkander vertrouwelijk om, terwijl hij mij altijd op zijn Overijsselsch zei, dat ik een “onbegriepelijk” mens was, en ik hem in antwoord, dat hij al te “begriepelijk” was’¹⁾.

Nu pleit het voor de betrouwbaarheid van deze latere uitlatingen dat de drie hier genoemde bezwaren van dezelfde aard zijn als de vriendschappelijke raadgevingen die Bilderdijk aan Feith geeft in een brief van 27 oktober 1781. De ‘harsenschim’ waarvoor zijn vriend zich dient te hoeden, is wel niets anders als het ‘nieuwe Patriottismus’. Het door de verbeelding veroorzaakte valse gevoel en de door Bilderdijk gewraakte eerzucht herkent men in het volgende advies: ‘ô Ontzie u toch, bidde ik, en bedwing die verbeelding, die u altijd (zodra gij er slechts niet op denkt) foppen zal: die uw lichaam afslooft, die uw geest vermoeit ... Lieve Vriend, onze Eerzucht heeft haren zetel in onze verbeeldingskracht, leg uwe eerzucht af zoo gij kunt, en toch zult gij de dupe zijn van dezelfde drift. Naar buiten uit werkende, is zij eerzucht; binnen onszelven bepaald, heet zij mijmering, geestdrijverij, enz. enz. enz.’²⁾.

Behalve Feiths patriottisme dus zijn eerzucht en zijn overdreven ‘verbeeldings-gevoeligheid’. Ondanks de vriendschappelijke gevoelens die Bilderdijk, zelfs na de breuk, voor Feith schijnt te hebben gekoesterd³⁾, zetten hem de in 1825 op het altaar van 's dichters eerzucht gebrachte offers nog in

1) Bilderdijk aan J. Immerzeel op 24 maart 1824. (Portefeuilles Margadant, BilderdijkMuseum).

2) Kalff, blz. 82.

3) Vgl. de door Kalff gepubliceerde brieven van 1812 en 1817, blz. 100-102. Ook het slot van Bilderdijks gedicht Het Tooneel, Dichtw. VII, blz. 22.

[p. 207]

vuur en vlam¹⁾. Ook de verbeelde gevoeligheid van de man wie hij verweet ‘niet eens te weten wat gevoel was’, hinderde Bilderdijk ten zeerste. Was het trouwens niet Feiths sentimentaliteit in de moderne zin van het woord, die de aanleiding werd voor de Alrik en Aspasia-parodie en voor de talrijke bespottingen in De Post van Den Helikon, waaraan Bilderdijk waarschijnlijk niet geheel vreemd was²⁾? In de reeds genoemde satire op Feiths ‘lijktranen’ schrijft Bilderdijk:

Nu moet de bleeke, kuische maan,
Nu 't kerkhofbloemtjen achterstaan,
Al zouden ze al haar leven pruilen.

Welaan dan. Dichter, ga uw gang!
Een nieuw Aspaziaas-gezang!
Op ieder grasje een traan geworpen!

We komen daarmee tot de bezwaren van litteraire aard die Bilderdijk tegen Feith had. In zijn lange gedicht Het Tooneel spreekt hij hem toe als volgt:

En gij, mijn oude Vriend, die 't geen uw akker gaf
In zinloosheid verruilde om ledig haverkaf,
En Hollands heldre kim voor Duitschlands nevelgrauwen;
Uw moedertaal vervalschte om vreemden na te baauwen;
Uw' roem aan nieuwigheên, uw kunst aan dwaasheên schonkt!³⁾.

Het ‘nabaauwen’ van vreemden zag Bilderdijk niet beperkt tot Duitse invloed. Lang voor Ten Bruggencate en Inklaar raadde hij Feith al aan te bekennen:

Ik had mijn hoofd van Göthe vol;
En van d'Arnaud daarbij⁴⁾.

Dergelijke uitvallen tegen Feiths litterair oeuvre staan, geloof ik, mede in verband met de wijze waarop deze het ontwerp van het treurspel ‘Thirsa’ onder invloed van d'Arnaud en Niemeyer had verprutst⁵⁾. Als men hiermee, en met de thans besproken bezwaren van Bilderdijk tegen Feith rekening houdt, worden verschillende passages uit de ‘afscheidsbrief’ van 9 april 1785 duidelijker⁶⁾. De brief is het antwoord van Bilderdijk op Feiths protesten tegen de uitgave van ‘De Geuzen’, die was opgedragen aan de stad-

1) Aan Da Costa schrijft hij op 5 dec. 1825 over ‘'t belachlijke, zotte, laffe en domme’ van de ‘Apotheosis van den ouden sukkel, Feith’. Hij zegt o.m.: ‘Schandelijk is het met die erger dan Heidensche lijkredenen op elken ezel of schoelje, dien de Duivel dezer Eeuw aan doet bidden’. (Portefeuilles Margadant, Bilderdijk-Museum).

2) Vgl. Bosch, blz. 228, 229.

3) Dichtw., dl. VII, blz. 22.

4) In zijn parodie op de Schotse romance Edward, gepubliceerd in De Post van den Helikon, nr. 34 en herdrukt door Van Vloten, Dichtw. dl. I, blz. 175.

5) Ik herinner in dit verband aan de kritiek op ‘Thirsa’ die blijkt uit de aantekening bij de Alrik en Aspasia- parodie. Van de daar bespotte regel uit ‘Thirsa’ heet het: ‘Die trek is oorspronkelijk en den Hr. Feith bijzonder eigen’. Wellicht heeft Feith geweigerd de door Bilderdijk in zijn reeds besproken brief van 2 maart 1784 aangekondigde correcties in het toen reeds voltooide treurspel aan te brengen. Het kan ook zijn dat Feith Bilderdijks afkeuring reeds vermoedde en daarom slechts een beperkte correctie had gevraagd. Bilderdijk schrijft immers dat hij het manuscript zal nazien ‘overeenkomstig met uw oogmerk’. Alleen de (voorgoed onvindbare?) brieven van Feith zouden ons in staat kunnen stellen de feiten te reconstrueren. Zowel i.v.m. het ontstaan van ‘Thirsa’ als met betrekking tot de breuk tussen de beide vrienden.

6) Kalff, blz. 97-99. De cursiveringen zijn van mij.

[p. 208]

houder en waarvan het voorwoord de schijn zou kunnen wekken dat Feith dezelfde politieke denkbeelden was toegedaan als zijn vriend¹⁾. Bilderdijks grieven tegen Feiths opportunistisch patriottisme treden wel heel duidelijk aan de dag als hij hem zonder meer toevoegt: ‘Uwe eerzucht ... niets anders is het waardoor gij een Neopatriot zijt’. Hij veronderstelt dat Feith ‘ten spel van anderen strekt’ en verwijt hem dat hij vreest overtuigd te worden ‘van het ongelijk van die partij, die de machtigste is’. Tevens vermoedt hij dat zijn vriend ‘om des nieuwen Patriottismus wille ... verplicht’ zal worden de vriendschap op te zeggen. Feiths partijgenoten hebben hem blijkbaar lastig gevallen over zijn vriendschap met de bekende oranjeklant: ‘De verachting zelve, die gij om mij hebt uitgestaan, smart mij, maar verwondert mij niet’, antwoordt Bilderdijk. Als laatstgenoemde de ‘raad’ van Feith had opgevolgd, had deze ook ‘openlijk kunnen belijden’ wat hij aan Bilderdijk ‘verplicht’ was. Nu schijnt Feith hun innige betrekkingen terwille van zijn partijgenoten te moeten verbergen²⁾. Slaat dit ‘openlijk belijden’ van Feiths verplichtingen aan Bilderdijk misschien op diens aandeel in de ‘Thirsa’? Het antwoord van Bilderdijk doet dit vermoeden: ‘En wat u betreft, ik eisch deze belijdenis niet van u, lieve vriend: ik zal u geen compliment maken, maar heb ik u ooit eenig nut kunnen toebrengen, 'k deed het om mijn hart, niet om eene praalzucht te voldoen, die ik smooren zou zoo ze ooit den toon in mij begon te voeren: en we handelen niet over uw al of niet erkennen, van hetgeen gij aan mij, maar over mijn erkentenis van hetgeen ik aan u verschuldigd was, en die meen ik, dat mij vrij moet staan.’ De ‘erkentenis’ van Bilderdijk waarover hij hier schrijft, is van dezelfde soort als die welke Feith in zijn voorwoord van ‘Thirsa’ achterwege heeft gelaten. Het gaat in dit schrijven immers om de door Feith gewraakte voorrede bij de uitgave van ‘De Geuzen’, waarin Bilderdijk mededeelt dat ‘dit stukjen zijn luisterrijkste verbeteringen verschuldigd is’ aan de ‘goedwilligheid en belangelooze kunstliefde van (z)ijnen vriend Feith’, die hem erbij had geholpen³⁾. Er staan in deze brief verschillende hatelijkheidjes aan het adres van Feith. Bilderdijk raadt hem spottend aan een annonce te plaatsen waaruit blijken kan ‘dat Mr. Rhijnvis Feith, met al zijne tytels die thans op zijn werkjens pronken ... geen deel in de rampzalige noten op de Geuzen heeft’. Dat erbij slepen van die ‘werkjens’ en die pronkende titels van de eerzuchtige Feith, is niet bepaald vriendelijk⁴⁾. Hetzelfde geldt voor Bilderdijks suggestie dat Feith niet

1) De betreffende voorrede werd herdrukt door Bosch, blz. 207. Immerzeel wilde in de herdruk van 1826 de opdracht aan de stadhouder supprimeren. Bilderdijk schrijft: ‘Ik weet dat Uwe die onder de uitgaaf van brandend Oranjegezind eensklaps dol Patriotsch werd, vervolgens die opdracht gesupprimeerd heeft, zoo dat zij niet in alle exemplaren gevonden wordt, doch zij behoort er noodwendig bij’ (Bilderdijk aan Immerzeel op 27 jan. 1825). Als de uitgave gereed is, moet er een prachtexemplaar naar de prins: ‘Hij was mijn lieveling reeds toen hij in de wieg lag en ik draag hem in 't hart’, schrijft Bilderdijk op 22 maart 1826. (Portefeuilles Margadant, Bilderdijk-Museum).

2) Op 2 november 1783 schrijft Bilderdijk aan Adriaan Loosjes: ‘Weet gij, tot hoe verre de haat en verblindheid bij sommigen in uwen aanhang gedreven wordt, en beseft gij wel, daar, met mij in den Rotterdamschen Vauxhal (het voorbeeld is versch!) gezien te zijn, genoeg is om iemand (hoe allerdolst Nieuwpatriottisch ook) verdacht te houden van Stadhoudersgezinde beginselen, en als zoodanig, alle bescherming en ondersteuning te onttrekken, misschien wel (of liever zekerlijk) hem onder de hand te benadeelen zoo veel men slechts kan ...’. (Brieven van Mr. Willem Bilderdijk, Amsterdam 1836, dl. I, blz. 218. Vgl. voor de ‘haat, woede en vervolgzucht’ ook de brief aan P.J. Uylenbroek van 24 juli 1784, Brieven, dl. I, blz. 130).

3) Kalff, blz. 49, Bosch, blz. 207.

4) Bosch, blz. 207, wijst erop dat in 1784 de Brieven over verscheiden Onderwerpen begonnen te verschijnen met achter Feiths naam de volgende titels: Lid van de Mij. der Ndl. Letterk. te Leyden, van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen en verscheiden Dichtlievende Genootschappen.

[p. 209]

moet denken ‘iets van het Staats- en Volkenrecht te weten’. Van meer belang is in dit verband echter de volgende passage: ‘Maar, om dat gij intusschen veranderd zijt, moet ik 't daarom? en, daar ik nooit met eens anders werk, zelfs geen halve regel, onder 't mijne gepronkt heb, en van 't weinig roems, dat gij mij wel toeschrijven wilt, niets aan eenen ander te danken heb, moest ik nu ontveinzen, dat dit mij zoo volstrekt geheel niet toekwam, maar dat gij er een deel in hadt?’

Hieruit blijkt m.i. meer dan alleen maar een verwijt aan de tweedehandsschrijver van ‘Thirsa’. De uitlating schijnt er, evenals enkele andere passages uit deze brief, op te wijzen dat de breuk tussen Bilderdijk en Feith mede in verband staat met de merkwaardige wijze waarop de laatste, als auteur van Thirsa, ‘met nieuwen ijver de Renbaan der fraaie Letteren’ insnelde, zoals hij dat zelf uitdrukte¹⁾. Het was Bilderdijk die voor deze litterairatletische prestatie het startschot had gelost; aan de finish echter stonden Baculard d'Arnaud en August Hermann Niemeyer.

Als wij tot slot de resultaten van ons onderzoek samenvatten, krijgen we de volgende gegevens.

Willem Bilderdijk maakte een zelfstandig ontwerp voor een treurspel ‘Thirsa’, waarvoor hij elementen ontleende aan de opera ‘Thirza und ihre Söhne’ van August Hermann Niemeyer en waarschijnlijk ook aan het treurspel ‘Les Machabées’ van Houdar de la Motte.

Dit ontwerp van Bilderdijk was het uitgangspunt voor Feiths treurspel ‘Thirsa of de zege van den godsdienst’. Op bepaalde punten week Feith echter van zijn voorbeeld af onder invloed van de opera van Niemeyer en de kloosterdrama's van François-Thomas de Baculard d'Arnaud. Dit tot teleurstelling van de ontwerper.

Bovendien verzweeg Feith bij de uitgave van het treurspel zijn verplichtingen aan Bilderdijk: om dezelfde redenen van politieke aard welke nadien het conflict bij de uitgave van Van Harens ‘De Geuzen’ veroorzaakten.

Zo droeg de voorgeschiedenis van het treurspel ‘Thirsa’ bij tot het ontstaan van een breuk tussen de twee auteurs, die niet op de eerste plaats werd veroorzaakt door de politieke denkbeelden van Feith als zodanig, doch veeleer door de wijze waarop ze door Bilderdijk werden geïnterpreteerd in samenhang met de aan zijn vriend toegeschreven eerzucht.

Terneuzen, oktober 1956.

Martien J.G. de Jong.

1) Thirsa, Voorbericht, blz. VII.