De Nieuwe Taalgids. Jaargang 49

Aankondigingen en mededelingen.

De waternaam Apa.

Het Instituut voor Naamkunde te Leuven heeft zich ontwikkeld tot een internationaal naamkundig centrum. Sedert 1950 gaat ervan uit de periodiek Onoma, die o.a. bibliografische overzichten geeft van de namenstudie in verscheiden landen. Een reeks monografieën is nu opgezet onder de titel Bibliotheca Onomastica, en het eerste nummer daarvan is een studie van Heinrich Dittmaier, Das Apa-Problem (Leuven, 1955). Een uitvoerige bespreking van de inhoud ligt buiten ons bestek. Wij volstaan met te vermelden dat de auteur de naam van germaanse oorsprong acht, en uit de geografische verbreiding meent te mogen afleiden dat hij eigen is geweest aan de groep Westgermanen die naar de indeling van Tacitus ‘Istwaeonen’ wordt genoemd.

Handelingen van de Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis.

Het 9e deel van deze Handelingen (1955) bevat o.a. de volgende artikels.

[p. 280]

A. Bolckmans geeft een historisch, overzicht van de Taalpolitiek in Noorwegen. - J. Buntinx schrijft over Verkrachting en hulpgeroep in het Oud-Vlaams recht. - R. De Coninck behandelt Guido Gezelles z.g. taalpartikularisme, dat in het ‘Hollands’ een gevaar zag voor het katholiek geloof en het eigen-vlaamse in Vlaanderen. - In De Brusselse dichter J. Blanckaert en de Kapellekerk drukt P. Gorissen een rederijkersgedicht af, dat propaganda moest maken voor de Kapellekerk tegenover andere heiligdommen. - De bijdrage van M. Hanot over Literaire theorieën en kritiek in de Antwerpse tijdschriften van 1840 tot ongeveer 1850 is onder de ‘Aankondigingen en Mededelingen’ van de vorige aflevering vermeld.

Koenens Handwoordenboek.

Kort geleden kondigden we de ‘Kleine Koenen’ aan, bewerkt door Dr. J. Naarding. Thans is de vierentwintigste druk verschenen van de ‘grote Koenen’, eveneens door Dr. Naarding bezorgd. De bewerker is, te oordelen naar het voorbericht, nogal onder de indruk geweest van het rumoer om de nieuwe Woordenlijst. We lezen van ‘een vloed van bezwaren’ die ‘over het land golfde’, van ‘risico's’, van ‘dagen vol onzekerheid’. Een heel andere toon dan die van de rustige constatering op blz. 6 van de ‘kleine Koenen’: ‘Ingrijpend zijn de wijzigingen allerminst.... de nieuwe voorschriften voor de spelling van de bastaardwoorden hebben het algemene spellingbeeld bijna ongewijzigd gelaten’. Misschien is die uitlating, hoewel eerder verschenen, van latere datum dan het woord vooraf bij het Handwoordenboek. En misschien is Dr. Naarding inmiddels ook tot meer gemoedsrust geraakt inzake de ‘knopen’ die ‘doorgehakt’ moesten worden. Lexicografen van langere ervaring, die als enig officieel richtsnoer hadden de zeer onvolledige en sterk verouderde Woordenlijst van De Vries en Te Winkel, zullen, lezende over die door te hakken knopen, zich herinneren hoe er vroeger gehakt moest worden om bij bajes, flat, gamelan, radio, rimboe, speech enz. enz. de onontwijkbare keus te maken tussen ‘m.’ en ‘v.’, om baby, queue of race hun meervoud, en racen en bridgen hun preteritum en participium te geven.... en zo meer, zo heel veel meer. De ene lexicografische bijl bleek dan ook niet zelden anders te hebben gehakt dan de andere!

Terecht heeft Naarding de voorkeurspellingen als norm genomen, en voor de ‘toegelaten’ spellingen met een bescheiden vermelding volstaan. Zo hebben de beruchte dubbelvormen, die in de Woordenlijst, wegens de daar streng volgehouden systematiek, zozeer onder de publieke aandacht vielen, de omvang van het boek maar weinig doen toenemen. Als niettemin, het eigenlijke woordenboek met bijna 150 kolommen druks is uitgedijd, wijst dat erop dat de 24e druk niet alleen een herziene, maar ook een vermeerderde druk is.

Het titelblad draagt ook de naam van wijlen Bezoen. Daarmee heeft Naarding tot uitdrukking willen brengen dat het boek, zoals hij in het voorbericht zegt, ‘voor verreweg het grootste deel Bezoens arbeid gebleven is’. Aan Naarding nu de mooie en dankbare, maar niet gemakkelijke taak, in de volgende drukken, die hij geheel zelfstandig te bewerken zal krijgen, het boek te houden op het hoge peil waarop Bezoen het heeft gebracht.

De omvang is VII + 1320 bladzijden, de prijs f 10,90 gebonden.

Van Dale, Handwoordenboek.

Ongeveer gelijk met de 24e druk van Koenen is verschenen de zevende druk van de middelgrote Van Dale, thans onder de titel Nieuw Handwoordenboek

[p. 281]

der Nederlandse taal. Een auteursnaam vernemen we niet; in het voorwerk is sprake van een ‘redactie’ en van ‘bewerkers’: daaruit is af te leiden dat er meer dan éen hand aan heeft gewerkt. Dat die handen niet waren die van de heren Kruyskamp en De Tollenaere, de bewerkers van het Nieuw Groot Woordenboek, zou men opmaken uit de mededeling dat het Handwoordenboek naar het Groot Woordenboek is bewerkt, een mededeling die geschikt is om vertrouwen te wekken, temeer omdat het voorbericht een gunstige indruk geeft van de vakkundigheid der anonieme redactie.

Blijkens dat voorbericht is ernstig overwogen, in gevallen waar de Woordenlijst meer dan één spelling toelaat, alleen de voorkeurspelling op te nemen, maar de bewerkers hebben, zo delen ze mede, ‘althans in deze druk, naast de meest gewone, ook nog de andere toegelaten spelling gehonoreerd’, en dat wel, in tegenstelling met Naarding bij Koenen, zonder die door een ander lettertype als tweederangs te kenmerken.

Een uiterlijke vernieuwing, die terstond in het oog valt, is het zetten van de trefwoorden zodanig dat de gebruiker ineens ziet waar de hoofdletter past. Met klemtoon- en uitspraakaanduidingen is deze druk ruimer dan de vorige. Verder is veel verouderd woordmateriaal opgeruimd en door nieuw vervangen. Van die vernieuwing geven de bewerkers voorbeelden in het voorbericht: zo vermelden ze met rechtmatige voldoening dat ze van nozem de lexicografische primeur hebben.

De omvang is, in bladzijden uitgedrukt (XVI + 1097), wat kleiner dan die van Koenen-Naarding, maar het formaat is wat groter. De prijs is gelijk: f 10,90 gebonden.

C.B.v.H.

Posthuum artikel van Prof. de Vooys.

In het Nederlandsen Archief voor Kerkgeschiedenis (deel XLI, afl. 3) verscheen een posthume studie van Prof. Dr. C.G.N. de Vooys over Middelnederlandse vertalingen van Johannes van Schoonhoven's werken. Van Schoonhoven, ‘Ruusbroec's bewonderaar en medebroeder te Groenendaal’, was in zijn tijd een zeer gevierd schrijver. Meer dan honderd handschriften zijn van zijn werk bewaard; gelijktijdige bewerkingen in de volkstaal hebben de invloed van deze lektuur in de Noordnederlandse kringen van de moderne devotie bevorderd. Met zijn artikel wilde De Vooys ‘de weg wijzen naar deze vertalingen en, door enkele fragmenten te doen afdrukken, een voorproeve van taal en stijl leveren’.

De experimentele dichtkunst.

In het Gereformeerde tijdschrift Bezinning (jaargang 11, afl. 3) wijdt W.J.C. Buitendijk een beschouwing aan het wezen en de achtergronden van De experimentele dichtkunst. Hij ziet deze laatste als typerend voor onze tijd, en als haar meest wezenlijke bestanddeel het absurde: ‘... daarom ontmoet men in al deze kunst, die men desnoods neo-expressionisme zou kunnen noemen, de expressie van het absurde, het demonische, het krankzinnige van een dolgedraaide wereld’.

De Nachtwacht - Gysbreght van Aemstel.

Ter gelegenheid van de Rembrandt-herdenking gaf Prof. Dr. W. Gs. Hellinga bij J.M. Meulenhoff te Amsterdam een uitvoerige interpretatie van ‘De Nachtwacht’ uit, onder de titel Rembrandt fecit 1642 (Rembrandts signatuur). Men vindt daarin Hellinga's ‘voorlopige studie’ in De Gids van het vorige

[p. 282]

jaar terug, ‘maar met verschillende, en wel essentiële wijzigingen’, terwijl bovendien een analyse van ‘De Eendracht van het Land’ werd toegevoegd. Het even boeiende als erudiete betoog leidt tot de conclusie, dat ‘De Nachtwacht’ emblematisch dient te worden geïnterpreteerd en dat de compositie in principe bepaald werd door de openingsscène van de Gysbreght van Aemstel met gebruikmaking van ‘de verrassende mogelijkheden van de nieuwe toneelinrichting’ in de pas-geopende schouwburg. Ook Hoofts Geeraert van Velsen en enkele gelegenheidsverzen van Starter worden als ‘bronnen’ voor Rembrandt aangewezen. - Het boekje beweegt zich te zeer buiten het eigenlijke gebied van ons tijdschrift dan dat een kritische beoordeling daarvan er op haar plaats zou zijn; wij zouden daartoe trouwens de nodige deskundigheid en bevoegdheid missen. Wèl echter willen wij er in deze rubriek met nadruk de aandacht op vestigen. Wat de betekenis van de emblematiek voor de artistieke vormgeving van de 17de eeuw, en de invloed van de literatuur op de toenmalige schilderkunst (op zichzelf niet onbekend, maar hier voor het eerst ook op Rembrandt betrokken) betreft, heeft Hellinga in principe stellig gelijk. Daarin vooral ligt de waarde van zijn studie, ook al wijkt men misschien op sommige - wellicht zelfs vele - detailpunten van zijn conclusies af. Bijzondere aandacht verdienen verder de bladzijden, die gewijd worden aan de verhouding tussen Hooft en de als dichter snel groeiende Vondel. Zonder ze volledig te aanvaarden, meen ik toch dat daarin op een aspect wordt gewezen - de geleidelijke, maar onweerstaanbare verdringing van Hooft als grootste dichter van zijn tijd door Vondel - dat tot dusver te weinig in aanmerking werd genomen.

W.A.P.S.

Billiet, Toponymie van Herne.

Dit boek, een onder leiding van V.d. Wijer in 1931 begonnen proefschrift, is in 1938 door de Vlaamse Academie met goud bekroond en, bijgewerkt tot 1953, in 1955 verschenen als uitgave van genoemde Academie. De schrijver volgde de beproefde methode, in Leuven toegepast bij de bewerking van dergelijke monografieën; in 't bijzonder sloot hij zich aan bij Helsen's Toponymie van Noorderwijk. Het betreft hier de gemeente Herne, in Brabant gelegen op ± 34 km afstand van Brussel; Herne zelf is een suffix-afleiding van het welbekende haar, dat in de naam van de Harebeek aldaar voortleeft. Het boek is met veel zorg bewerkt, en in etymologicis neemt Billiet over 't algemeen terecht de nodige omzichtigheid in acht. Ook hier weer kan men telkens zien, hoe namen van het Zuiden steun geven aan de verklaring van die van liet Noorden; vgl. b.v. de Allemanswaard van Ooien met de Allemensenput van Herne. Wie moeite heeft gehad met de Nederlandse waternaam Geen, zal met belangstelling kennis nemen van de verschillende vormen van een Zuidbrabants Geine (gaene, ghayne, maar ook gheyne, ghene), al zal hij misschien nog niet dadelijk de oplossing zien. En zou ons toch altijd nog raadselachtige Utrechtse Kokkengen verband houden met het door B. Besproken Kokiane (te cockianen)? Twijfel aan de juiste verklaring van overijsels Schipbeek (vroeger door schepen bevaren) en Drents Schipborg (bij schaap) komt op, als men leest, hoe de Herne'se Schibbeek (ook gespeld Schipbeek) een oorspronkelijke schei-beek is, pendant van de door Vondel bezongen hofstee, genoemd naar de beek die eertijds Beverwijk en Velzen scheidde. Maar genoeg om te tonen dat ook de Noordnederlandse toponymist goed doet kennis te nemen van dergelijke publicaties, ook al betreffen ze slechts een enkele gemeente.

M.S.