De Nieuwe Taalgids. Jaargang 49

[p. 259]

Divagaties bij Hoofts Leytsterren in den Bloem-hof.

In de eerste druk van Den Bloem-hof van de Nederlandtsche leught (1608) duiken twee verzen van P.C. Hooft op, het sonnet Leytsterren van mijn hoop en Hoewel 't verstant, als steeds tot dan zonder zijn naam. Hooft had tot nog toe nog maar zeer sporadisch enkele gedichten gepubliceerd. Leendertz heeft ze vermeld in de uitgave van Hoofts gedichten (1871): één in de 2e druk van het Bruyloftsbancket achter Den Nieuwen Lusthof, vier in 1607 in de derde druk van De Lusthof, en in de Aantekeningen (ook in Navorscher 1873) maakt hij melding van twee liederen in het Tweede Nieu Amoureus Lietboeck achter het Princesse-liet-boeck reeds in 1605, nl. Ach Amarillis en Het vinnich stralen van de son (ook wordt er als wijze reeds vermeld Vluchtige nimph). Het blijkt dat Hoofts oudste publicaties niet zijn oudste gedichten zijn.

De tekst van Leytsterren verschilt in de Bloem-hof op enkele plaatsen van die van Hoofts handschrift en dus van de uitgave Leendertz-Stoett; deze afwijkingen zijn geen verbeteringen, kennelijk ook geen door Hooft aldus bedoelde varianten (r. 4 een teeder soete vreucht levert beter symmetrie op dan en; r. 10 door 't missen van u glans, is beter en duidelijk dan haer glans; ook rijckste beter dan rijpste gaven, en aan het slot wufte siel beter dan twéémaal woest in de beide laatste regels). Het ziet ernaar uit, dat Hooft de bijdragen aan deze bundel niet zelf heeft gecorrigeerd, al kunnen ze met zijn toestemming zijn opgenomen.

De tweede druk van de Bloem-hof heeft nog vijf verzen van Hooft, w.o. Amaryl de deken sacht en Ghy suchten heet - welk gedicht evenals Leytsterren voor Chariclea is geschreven (De vermeerdering van de 2e druk met deze gedichten kan als argument dienen voor de datering 1610 van deze herdruk van de Bloem-hof, want het is minder waarschijnlijk, dat er in 1630 vijf zulke oude verzen van Hooft bijkwamen; al blijft dan het cijfertje op het titelblad, dat zoveel van een 3 wegheeft, verwonderlijk). Het onderschrift Chariclea is bij deze verzen in de Bloem-hof weggevallen, blijkbaar intussen ‘verouderd’.

De datering van de verzen voor Chariclea op 1603 houdende, kan men zich enigszins verwonderen, dat Leytsterren vijf jaar later in een bundel opduikt, maar verwonderlijker is het dat dit sonnet na enige jaren zo volkomen blijkt aan te sluiten bij de grotendeels merkwaardig in één stijl geschreven sonnetten van onbekende hand in de Bloem-hof, waarop hier door W.A.P Smit reeds is gewezen. Leytsterren past daar broederlijk tussen, ten hoogste kan men menen dat het er onder soortgelijke uitblinkt, als ons daarbij niet Hoofts latere roem toch onbewust parten, speelt. Een aantal van die veel onderlinge gelijkenis vertonende sonnetten zijn voor anoniem werk verbluffend goed, Leytsterren lijkt het te winnen door een meer gelijkblijvende hoogte van begin tot eind, de andere bevatten overigens regels zoals ook Hooft er geschreven mocht willen hebben en immers ook vele geschreven heeft. Regels als (4):

Die noyt en hebt ghesien hoe haer de roosen draghen,
De Lely, de Narcis, of oock den Hyacint

of (5)

Gesicht, niet meer gesicht, maer twee vergulden Sterren,
Sterren die claerder zijn dan selfs de volle maen,
Bestraelt (eylaes) mijn siel, of t'is met my ghedaen,
Beschijnt (eylaes) mijn hert, ten minste eens van verren,

[p. 260]

Of (6)

Godt gave dat ghy so mijn over groote trouwe
En vierichlicke min saecht, met een goet gesicht,
Ghelijck ick u schoon hayr, u hemels aenngesicht
En uwen gulden mont, geduerichlic aenschouwe.

of (8)

Uw liefelijk gezicht, dat ‘geel goudtverwich hayr’, uw schoonheid...
Ontsteken so mijn hert, ent'seffens t'eener stont
Int vyer, int soete vyer, int vyer van mijn verlangen,

of (10)

Dit wonderlijck gheheell, dit alles wat ghy siet,
De Aerd, de Locht, de Zee, des Hemels hooghe troonen
En al wat Aerd, wat Zee, wat Hemel, Lucht vertoonen,
Of haddet gheenen Son, of twee, het ghinck te niet.

Leytsterren sluit dicht bij al deze sonnetten aan, en daar men niet kan aannemen dat Hooft bij zo weinig publicatie in de jaren voor de Bloemhof al zulk een invloed zou hebben uitgeoefend, moet hijzelf dezelfde invloed ondergaan hebben als die overige sonnetten die op een gangbare stijl, een mode, in zinswending, woordkeus en beeldgebruik, wijzen, een stijl die ook een vijftal jaren voordat deze zwerm sonnetten in den Bloemhof neerstreek, moet hebben bestaan, en waarvan wij gerust mogen aannemen dat deze niet enkel een Nederlandse stijl is maar veel algemener, Frans en Italiaans, zodat hier geput wordt uit een gemeenschappelijk Renaissancereservoir van beelden, waarvan wij de doorwerking tot bij Opitz, die zoveel uit de Bloem-hof vertaalde, kunnen volgen. (Wisten we niet reeds dat Opitz in vele gevallen uit de Bloem-hof vertaald heeft, dan zouden wij het, al vertaalt hij nogal vrij, ten naastenbij ook kunnen opmaken uit zijn vertaling van Leytsterren. Dat hij aanheft met Leytsternen meines Haupts voor Leytsterren van mijn hoop, wil overigens nog niet zeggen, dat hij dat ene woord verkeerd begrepen zou hebben, zoveel Nederlands moet hij wel gekend hebben om bewust deze afwijking, met een hem welkom even kort woord van andere betekenis, gewild te hebben).

Leytsterren vertoont dezelfde symmetrie als de overige sonnetten, de ontwikkeling van een over de vier versdelen harmonisch verdeelde gedachte, en afwisseling van tegenstelling en verklaring; het is een tussen deze soort volledig geassimileerd sonnet. Dat geldt niet alleen van zijn vorm, bouw, zinsen gedachtenloop maar ook van de beelden. Dit soort sonnetten wisselt min of meer om de vaste voorstellingen heen van: oogen, vuur, zon, schichten, pijlen. De natuur treurt als de geliefde de ogen sluit:

Natuire die daer schijnt in droeve damp begraven,
Doort missen van (u) glans, betreurt haer rij(ck)ste gaven,
Die gh' altesaem besluit in plaets soo nau bepaelt

Dat staat evenals in Leytsterren navenant in 5:

Doch blijft my even by, want als der menschen ooghen
Een droeve duysternis geduerichlijcken doogen,
Soo langh de Son haer hooft en Stralen houdt van hier:
So waer het ooc met my, en had ie niet het licht
Dat uyt u aenschijn comt, en goddelick ghesicht.

Ook 10 en 11 bewegen zich in de buurt van dat beeld. De ‘schoone oogen’ zien wij, nog afgezien van beelden, natuurlijk in menig sonnet opslaan (wat niet altijd op even natuurlijke wijze in zijn werk gaat), wisselend tussen ‘vermogen oogen schoon’ in Leytsterren en ‘liefs schoon ooghen’ (63) of buiten de Bloem-hof bij Hooft (voor Charifa, dus Brechje Spiegels)

[p. 261]

 

Schoon oogen die vermeucht te nemen en te geven

Daar vindt men het beeld van de zwarte wolken die ‘tusschen mijn en u mijn sonne dreven’ en hoe de dichter zijn toevlucht neemt tot haar beeld dat in zijn hart ‘soo groot verheven staet’. Die beeltenis was er al in Hoofts vermoedelijk oudste sonnet ‘De stralen mijns gesichts’, waarvan een aanloop in de Achilles en Polyxena wordt aangetroffen, het in het hart opgerichte beeld ‘van den drang van mijn gedachten aengebeen’. Met het genoemde heeft ook het daaraan voorafgaande sonnet voor Charifa dat beeld. En in Leytsterren (aan het slot) en het erbij aansluitende Ghy suchten heet komt het omgekeerde beeld voor. Hier zijn het de zuchten die de ziel van de minnaar tot haar voeren, waar de ziel wel ‘vol vuyrs en trou’ haar intrek zou willen nemen (de voorgaande strofe heeft het andere beeld). En overeenkomstig treffen wij het aan in Bloem-hof-sonnetten, bijv. in 46: haar, vriendelyck gelaet en oversysche loncken

Die hebben my (eylaes) mijn hert gheheel onthaelt,
En hebbent eenen plaets in u schoon oogh geschoncken

en in 17 (Meestersche van mijn hert)

Meesterse die mijn hert cont uyt mijn lichaem halen

Datzelfde ‘meesterse’ hier van een onbekende, waaraan omgekeerd bij Hooft later zulk een aanhef doet denken als Voochdesse van mijn siel (reeds voor Christina van Erp) en eerder voor Anna Roemers Visscher Voochdesse der gemoeden.

De sonnetten uit de Bloemhof vormen een raadselachtige verrassing, zoals zij door de herdruk na eeuwen uit hun vergetelheid herrezen, en des te groter is deze verrassing door de merkwaardige gelijkenis met Leytsterren. Zijn er soms toch, onbekende, sonnetten van Hooft onder? Van wie ze ook zijn, ze kunnen in tijd maar weinig met Leytsterren verschillen. Waar kwamen ze ineens vandaan? Van welke, vreemd genoeg, onbekend geblevene(n) zijn ze? De Bloemhof bevatte toen reeds niet meer nieuwe verzen van Hooft. Bestonden er meer oude sonnetten van hem uit die tijd? Wonderlijk is niet alleen dat hier in een aantal verzen van onbekende hand zo betrekkelijk grote hoogte is bereikt maar bovendien en vooral, dat deze verzen zo duidelijk uit één sfeer voortkomen, één stijl vertonen en uit éénzelfde beeldenreservoir lijken te putten.

Een reservoir dat meer dan één taal, meer dan één literatuur bevloeit en bedient. Wij verwijderen ons daar niet ver van, en men voere er niet tegen aan dat smachtende minnaars die in het nachtelijk uur in koude en duisternis buiten de wacht houden bij deur en venster der geliefde, alom plegen voor te komen, en dit met (Hooft) of zonder succes (Breêroo), wanneer wij zijdelings op Opitz' Nachtklage wijzen:

Jetzt blieken aus des Himmels Saal
Die güldne Sterren allzumahl.
Ich bin ohn Hoffnung gantz allein,
Ich wache und andre schlafen ein.
Ihr Jungfrau Heget in der Ruh

Wat dan weer teruggaat op Heinsius

Dewijle dat de nacht op allerhande dieren
Verspreyt haer droevich kleet, op velden en rivieren
En dat de wilde zee vermindert haeren stroom,
En dat de werelt gans ligt als in eenen droom -

[p. 262]

En ook al is het bekend dat het beeld van de ogen der geliefde als sterren al in Latijnse en tot in laat-Griekse lyriek moet zijn terug te vinden, wij vinden in het begin van de zeventiende eeuw een bijzonder dicht aaneensluiten van gelijksoortige beelden en de overeenkomsten, niet slechts in beeld trouwens, tussen Hoofts Leytsterren en verscheidene sonnetten van onbekende hand in de Bloem-hof, zijn. een bijzonder sprekend voorbeeld van een dichtwijze die, als wij afgaan op het jaar van ontstaan van Leytsterren al enkele jaren voor dien in volle gang moet zijn geweest. Verbazen blijft men zich dan over het opeens aanzwermen van vrij talrijke voorbeelden hiervan in éénzelfde bundel en ook over het merkwaardige dat men daartussen dit sonnet van Hooft aantreft. Verheugend, tenslotte, is dat al eeuwenlang buiten koers geraakte sonnetten door de herdruk van de Bloem-hof weer in omloop kwamen en de levende letterkunde zich verrijkt ziet met wat zo lang schijndood is geweest.

N.A. Donkersloot.