De Nieuwe Taalgids. Jaargang 49

Overtrekken (nog) geen Anglicisme.

In dit tijdschrift (vijfde aflevering 1955, blz. 269) signaleerde Prof. van Haeringen een Kersvers Anglicisme, nl. het gebruik van het werkwoord overtrek'ken in de betekenis ‘aandikken, chargeren, overduijven’.

Hoe waardeerbaar het ook mag zijn dat het optreden van een nieuw woordgebruik zo nauwkeurig door Prof. van Haeringen werd gedateerd, tegen zijn artikel dienen m.i. enige bezwaren te worden ingebracht:

1^o. het werkwoord overtrekken bezit in goed Nederlands meer dan één betekenis die het overdrachtelijk gebruik van overtrekken verklaart;

2^o. In de door schr. geciteerde passages betekent overtrokken niet: overdreven, aangedikt of gechargeerd;

3^o. daarom is het gesignaleerde overtrokken geen klakkeloze overzetting van het Engelse overdrawn (= overdreven) en dus geen anglicisme.

Ad 1. Prof. van Haeringen noemt en verwerpt als mogelijke verklaring het werkwoord overtrekken dat bij de vliegtechniek gangbaar is. Men spreekt daar van overtrekken wanneer een vliegtuig bij stijging een te grote hoek maakt ten opzichte van het horizontale vlak. Daardoor wordt de luchtstroom aan de bovenzijde van de vleugel afgebogen, zodat de lucht daar de vleugel a.h.w. loslaat en de draagkracht van de vleugel snel afneemt¹⁾. Dat het toestel hierdoor onbestuurbaar wordt, zoals schr. reeds vermeldde, is vliegtechnisch essentieel; taalkundig is echter van meer belang, dat men spreekt van overtrekken, en een overtrokken vleugel, omdat er inderdaad te hard is getrokken, nl. aan de stuurknuppel, die de piloot naar zich toehaalt om te stijgen.

Voorts moet genoemd worden: de biljartuitdrukking ‘een overtrokken bal’, d.i. een bal die teveel effect (‘trek’) heeft gekregen, een mislukte trekbal. Volgens een verklaring van de secretaris van de Kon. Nederlandse Biljartbond, de Heer A.W.H. van Haaren, wordt de uitdrukking meer gebezigd door sportjournalisten dan door echte biljarters; zij spreken van ‘een te sterk gespeelde bal’.

Een zeer oud gebruik van overtrekken is bekend in het bankbedrijf: iemand overtrekt zijn bankrekening wanneer hij een of meer cheques trekt tot een

1) Zie over dit verschijnsel de Nationale luchtvaartencyclopaedie, onder redactie van K. Akkerman e.a. (Amsterdam, z.j.), blz. 136, 366.

[p. 84]

hoger bedrag dan zijn saldo aangeeft. Zo ontstaat een overtrokken rekenning. Dit overtrekken is beslist geen eufemisme voor flessentrekken, want het geschiedt òf te goeder trouw, òf, en meestal, met toestemming der bankdirectie. Dat dit overtrekken in het Engels overdraw heet geeft nog geen reden om van een anglicisme te spreken.

Opmerkenswaard is dat het gebruik van overtrekken in de vliegerij, bij het biljarten en in het bankbedrijf op een in wezen overeenkomstige situatie duidt: men wil met een stellig goede of verstandige bedoeling een bepaalde manoeuvre verrichten, maar maakt een misrekening, zodat het effect van de handeling te groot en daardoor ongunstig wordt. Hierin moet m.i. de zin liggen van het overdrachtelijk gebruik.

Ad 2. Schr. citeerde van Dr. Kortenhorst, de voorzitter van de Tweede Kamer, de uitdrukking: ‘een beetje overtrokken nationalisme’, en van Mr. Burger de uitspraak: ‘Naar mijn gevoel is de eerste alinea van de motie... tamelijk overtrokken’. In beide gevallen kan men inderdaad overtrokken vervangen door overdreven, gechargeerd of aangedikt zonder dat er iets wezenlijks schijnt te veranderen. Maar geeft men dan zuiver weer wat de sprekers bedoelden te zeggen? Dit laatste sterk betwijfelend op grond van de mij bekende betekenissen van overtrekken, vroeg ik Dr. Kortenhorst om een nadere verklaring. Zijn antwoord (brief van 22 september 1955) onthult veel: overtrokken is ‘een modewoord in de parlementaire debatten’. Hierin ligt hoogswaarschijnlijk de verklaring voor het plotseling opduiken van dit woord in de pers. Dr. Kortenhorst kent het woord uit de bank- en financiële praktijk en omschrijft het overdrachtelijk gebruik aldus: ‘Men bedoelt - zo meen ik - daarmee te zeggen, dat iemand verder wil springen dan de polsstok toelaat, of harder wil lopen dan zijn adem verdraagt. Zo gezien is het begrip overtrekken een specimen van het ruimer begrip overdrijven. In een debat - zo is mijn ervaring - gebruikt men het woord om te kennen te geven: gij overschrijdt de redelijke grenzen voor een in-zich-zelf respectabel streven. Zo gezien wil “overtrokken nationalisme” dus zeggen “vaderlandsliefde is goed, maar gij moet binnen de perken blijven en U voor eenzijdigheid behoeden”... Ik ben het dus geheel met U eels, dat de woorden overtrekken en overdrijven elkander niet dekken en ik zou het uit het oogpunt van taalverfijning betreuren wanneer “overtrekken” door de taalgeleerden in de ban zou worden gedaan. Mij dunkt dat dan de begeerte om de taal te zuiveren overtrokken, d.w.z. te ver uitgetrokken zou worden... Overdrijven houdt een verwijt in, maar overtrekken laat ruimte voor een eerlijke gedachtenwisseling’.

Ad 3. Mijn conclusie heb ik hierboven reeds onder 3^o omschreven. Maar zij sluit geenszins uit dat binnen afzienbare tijd Prof. van Haeringen toch gelijk zal krijgen, zij het langs een merkwaardige omweg. Want hoelang zal het nuanceverschil tussen overtrekken en overdrijven gehandhaafd blijven?

Voor een juist overdrachtelijk gebruik van de woorden overtrekken en overtrokken blijkt enige kennis van de letterlijke betekenis nodig. Zonder die kennis wordt overtrokken licht verstaan als overdreven; Prof. van Haeringen nam reeds zonder aarzeling die identiteit overtrokken = overdrijven als uitgangspunt voor zijn artikel. Maar vallen straks overtrekken en overdrijven in het taalgebruik samen, dan is er ook geen afstand meer tussen overdraw en overtrekken. Zo komen we in de wonderlijke situatie te verkeren dat we de geboorte mogen afwachten van een ‘onecht anglicisme’.

J.J.M. Bakker.