De Nieuwe Taalgids. Jaargang 48

[p. 342]

Boekbeoordelingen

G.G. Kloeke, Het Taallandschap van onze noordoostelijke Provinciën. N.V. Noord-Holl. Uitg. Mij, Amsterdam, 1955.

Kloeke is voor veertig jaar zijn dialectgeografische onderzoekingen begonnen in het noordoosten van het Nederlandse taalgebied. Winschoten, waar hij toen leraar was, was zijn operatiebasis en hij beschikte over geen andere hulpmiddelen dan zijn eigen gehoor en zijn eigen fiets. Een dialectenbureau met een organisatie van correspondenten bestond er toen nog niet. De mondelinge enquête was dus de enig mogelijke. Uit het rijke materiaal dat Kloeke op zijn pionierstochten heeft ingezameld, was tot dusver nog maar heel weinig gepubliceerd. Wel waren er kaarten uit getekend, maar die waren om verschillende redenen - o.a. omdat ze de tekenaar zelf niet geheel bevredigden - in manuscript blijven liggen. Kloeke heeft daarna ander werk ter hand genomen en kaarten gepubliceerd voor het hele taalgebied op grond van schriftelijk verzameld materiaal. Zijn studie over de diminutiefsuffixen en zijn commentaar bij de huis-muis-kaart hebben de dialectgeografische discussie bij ons voor het eerst goed op gang gebracht. Hij heeft de vormgeving bepaald van de groots opgezette Taalatlas van Noorden Zuid-Nederland. Hij gaf een solide dialectologische grondslag aan de geschiedenis van het Afrikaans. Maar nu blijkt hij met dit boek teruggekeerd te zijn tot zijn uitgangspunt, ‘het taallandschap van onze noordoostelijke provinciën’. De uiterlijke aanleiding hiertoe is het bezoek geweest van de Amerikaanse germanist Moulton, die gedurende de cursus 1953-'54 onder Kloeke's mentorschap de Nederlandse dialecten kwam bestuderen. ‘Wat lag meer voor de hand dan samen met hem in het oosten de boer op te gaan?’ zegt Kloeke. Onwillekeurig werden op de reizen met Moulton de oude manuscriptkaarten opnieuw ter hand genomen en de lacunes in het materiaal door nieuwe mondelinge enquête aangevuld. De techniek was inmiddels vooruitgegaan, de fiets had plaats gemaakt voor auto of bromfiets. Maar het gehoor was hetzelfde gebleven. Wie de commentaar leest, waarmee Kloeke de cartografische resultaten van deze na zoveel jaren weer opgevatte enquête begeleidt, wordt erdoor getroffen, hoezeer deze geboren terrein-onderzoeker op dreef komt, wanneer hij kan uitweiden over fonetische détails en hoe zorgvuldig hij ze in het kader van het plaatselijk fonologisch systeem weet te interpreteren.

Men komt er onwillekeurig toe naar aanleiding van dit boek terug te blikken op Kloeke's gehele loopbaan als dialectgeograaf, want hij is ons zelf daarin voorgegaan. Zijn inleiding is een soort ‘apologia pro vita sua’ geworden. Men kan dit ten dele verklaren uit een behoefte aan afronding, maar de uiterlijke aanleiding is een kritiek van Hellinga geweest, een staartje van de discussie over de huis-muis-kaart. De inleiding staat door dit apologetische karakter tamelijk los van de studies die er op volgen en die ieder een kaart commentariëren. De omvang en de inhoud van de commentaren lopen zeer uiteen: soms bepalen zij zich tot een beschrijving van de kaart en een bespreking van de twijfelachtige punten, soms groeien zij ook uit tot een uitvoerige analyse van het kaartbeeld en een gedocumenteerde historische verklaring van het ontstaan der verschillende vormen. De meest definitieve resultaten schijnt mij de studie naar aanleiding van de meel-kaart te bieden. Deze kaart is ook een goed voorbeeld van Kloeke's interpretatie-

[p. 343]

methode der fonetische gegevens. Bij een mechanische weergave der klankvormen ware het onmogelijk geweest het probleem van deze kaart te stellen, laat staan op te lossen. In zoverre betekent de carteringsmethode van dit boek stellig een vooruitgang bij sommige kaarten van de Taalatlas, die al te krampachtig streefden naar een ‘diplomatische uitgave’ van de gegevens der vragenlijsten. Kloeke heeft het hier terecht aangedurfd op grond van zijn taalhistorische en fonologische analyse een gedeelte van de mèèl-plaatsen met zwarte stippen en een ander deel met rode arcering aan te duiden: in het eerste geval is mèèl gelijkwaardig met meel, in het tweede met maal. (Men vergelijke mijn kritiek op de kaas-kaart van de Taalatlas in N.Tg. 38, 44: daarop was immers juist een kèès of keis dat historisch gelijkwaardig was met kaas niet onderscheiden van een kèès of keis dat gelijkwaardig was met kees, waardoor de kaart oninterpreteerbaar werd.) De cartografische techniek in dit boek heeft verder als waardeerbare nieuwigheid de toepassing van de Mercator-projectie, waardoor de graadvakken en hun onderdelen steeds zuivere rechthoeken worden. Minder kan ik het waarderen dat, met uitzondering van een aantal grote plaatsen, de bewoningskernen waaruit de verwerkte gegevens afkomstig zijn, niet op de kaarten zijn aangeduid (wel, in overeenstemming met Kloeke's vroegste publicaties, de gemeentegrenzen). Het vlakken-systeem dat hier herhaaldelijk wordt toegepast, is wel te verdedigen bij een zo dicht enquêteringsnet zonder lacunes van enig belang, maar in het algemeen blijf ik toch de voorkeur geven aan het, door de Taalatlas toegepaste, stippen-systeem, waarbij de suggestiviteit van het kaartbeeld evenredig is met de dichtheid der gegevens. Kloeke zelf heeft het geperfectionneerde stippen-systeem indertijd in Nederland ingevoerd, maar hij is blijkbaar te zeer experimentator op cartografisch gebied om bij het eenmaal bereikte te kunnen blijven staan. Het voordeel van het nu door hem gevolgde systeem is zeker, dat de dialectgeograaf hierbij zelf, zonder hulp van een vakman-tekenaar, zijn kaarten in een publiceerbare vorm kan brengen. Maar dat is natuurlijk geen methodische verbetering, enkel, in een bepaalde situatie, een praktisch gemak.

Kloeke's mondelinge enquête heeft zich uitgestrekt over Groningen, enkele delen van Friesland (Kollumerland en de Stellingwerven), Drente, Overijsel en Gelderland ten noorden van Rijn of Waal. Dat wil dus zeggen: niet over het Friese taalgebied en, behoudens een enkele incidentele opneming, ook niet over Oostfriesland, Eemsland, Bentheim en Westmunsterland. In drie gevallen - (hij) liep, zout en meel - kon, mede door gegevens van de DSA en de Bentheimse dialectgeograaf Rakers (die ook al zijn materiaal door mondelinge enquête heeft ingezameld) het kaartbeeld nog een eindweegs over Duits grondgebied worden voortgezet (en speciaal in het geval van meel was dat zeer belangrijk). Voor een definitieve interpretatie van verschillende andere kaarten - ik denk hier in 't bijzonder aan (hij) slaapt - zal het nodig zijn het kaartbeeld over de aangrenzende gebieden verder te completeren. Het ‘taallandschap van onze noordoostelijke provinciën’ is nu eenmaal niet zo'n erg afgerond en in zichzelf gesloten geheel en het komt maar betrekkelijk zelden voor, zoals op de meel-kaart, dat men een Oostnederlands taalverschijnsel afdoende kan behandelen zonder het eerst in een groter verband te stellen. Bij de verklaring van het Groningse vocalisme van tafella geloof ik dat Kloeke ten onrechte het overeenkomstige vocalisme in een groot gedeelte van Noord-Duitsland (waar nooit Fries is gesproken) buiten be-

[p. 344]

schouwing heeft gelaten. Als men aan deze kaarten ziet, hoe moeilijk het is tot een bevredigende interpretatie te komen, begrijpt men Kloeke's jarenlange schroom om, bij de praktische onmogelijkheid om de gegevens te completeren, zijn Oostnederlandse taalatlas zoals die reilde en zeilde uit te geven. Wij moeten hem echter wel zeer dankbaar zijn, dat hij nu, alle bezwaren ten spijt, toch een keuze uit zijn kaarten heeft gepubliceerd. Elk van deze kaarten heeft immers zijn eigen problemen en opent zijn eigen nieuwe uitzichten. Het is altijd Kloeke's speciale gave geweest om kaarten te ontdekken die vèrstrekkende discussies konden uitlokken. Dat deze discussies voor hem niet steeds even aangenaam zijn geweest, wordt ook uit de inleiding van dit boek weer duidelijk. Zij verzekeren hem echter een plaats onder de vernieuwers van de Nederlandse taalwetenschap. De grootste betekenis van dit nieuwe boek zal misschien ook blijken te liggen in de discussie die het oproept en het voortgezette onderzoek waartoe het stimuleert.

K. Heeroma.