De Nieuwe Taalgids. Jaargang 48

[p. 339]

Lucas Rotgans' ‘Boerekermis’.

Lucas Jacobsz. Rotgans heeft na de dood van zijn vrouw zijn renteniersbestaan op het buitengoed Kromwyk aan de Vecht tussen Breukelen en Maarsen benuttigd voor litterair werk. Beoordeeld naar de maatstaf van het Franse Klassicisme, mag zijn treurspel ‘Eneas en Turnus’ (1705), hoewel vrij nauwkeurig gevolgd naar het twaalfde boek van Vergilius' ‘Aeneïs’, wat de stof betreft, als verdienstelijk worden geprezen, omdat hij daarin een boeiend liefdesdrama met zeer menselijke verhoudingen, vooral in de vrouwenfiguren, wist uit te beelden.

Ik wilde echter hier uitsluitend iets zeggen over zijn ‘Boerekermis’ (1708), het eerste boertig heldendicht in onze letterkunde, waardoor Rotgans hoofdzakelijk is blijven voortleven bij het nageslacht. Als werkstuk in realistische trant, met nogal vieze, een enkele maal op het ergerlijke af sensueel gekleurde taferelen, doet het vreemd aan tussen het andere zich voornaam aandienende werk van de heer van Kromwyk. Gul gastheer voor zijn vrienden, bleek hij, volgens zijn levensbeschrijver Halma, op zijn landhuis ook nog al eens van een luidruchtig pretje te houden, en zo kunnen wij ons voorstellen, dat de boertige Muze hem als verpozing soms niet onwelkom was, waarbij hij dan in het spoor trad van de lustige vaandrig Bredero en van schilders als Jan Steen en Ostade.

Heeft Rotgans ons het boerenvolk in zijn ruw kermisvermaak naar de natuur getekend? Dr. M.M. Prinsen in haar dissertatie over ‘De Idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische theorieën’ (1934) betwijfelt het, waar zij zegt: ‘Geen tafereeltje of we zien er Rotgans zelf als geleerd en verstandig spectator bij staan; wat hij geeft is geen echte, ongeveinsde natuur, het is de schijnbaar natuurlijke, maar in werkelijkheid met kunst en moeite bereikte “natuur”, zooals het Klassicisme die wilde, de naar regels en vaste methode geïdealiseerde natuur, die hemelsbreed van onmiddellijke, ware weergave verschilt . . . De boeren worden langzamerhand tot een bezienswaardigheid, een curiosum van charmante “naïveteit”, waarvoor men reclame maakt; maar daarmee is de echtheid verdwenen . . . Dezelfde moeite en studie, die aan den vorm (alexandrijnen!) besteed is, heeft Rotgans zich ook voor den inhoud gegeven’.

Bij de schildering van sommige taferelen wil het ook mij voorkomen, dat Rotgans graag met felle kleuren werkt, hetgeen hem de invlechting van een zedenlesje dan vergemakkelijkt. Waar hij bij de bespreking van dieren sterk overdrijft, zal hij het bij de uitbeelding van personen ook allicht hebben kunnen doen.

Men zal toch geredelijk moeten toegeven, dat er sterke overdrijving ligt in de kwalificering van Jorden's paard bij het steekspel in het tweede boek van het gedicht:

Hij was een oude ruin van viermaal zeven jaren,
Loborig, stekeblind, bedekt met grijze haren.
De heupen staken uit, de beentjes stonden stijf,
Door spat en gal verminkt, en knikten onder 't lijf.
Hij had den krijg gediend, en in verscheiden tochten
Met zoetelaars bij 't heir gezworven, die hem kochten
Van Jochem met den bult te Boksmeer uit den ploeg
En hopman Blaaskaak, die twee grote knevels droeg,
Dien had hij uit den strijd eens rustig weggedragen
En veertien uren lang gevlogen onder 't jagen,
En, zonder om te zien, of rusten, 't lijf gered.

[p. 340]

Als Gerard Knuvelder in zijn Handboek (II, 269) schrijft, dat de ‘Boerekermis’ ontstond uit dezelfde psychische gemoedstoestand die Huygens meesterlijk tot uitdrukking bracht: een ‘goedmoedige opgeruimdheid en harmonisch-oolijke scherts’, dan laat hij zich te veel, dunkt ons, op sleeptouw nemen door Willem Kloos in zijn uitbundige lof bij diens plegen van ‘Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid’.

Dat er iets opgeschroefds te constateren valt in Rotgans' boertigheid, is, dunkt mij, moeilijk te ontkennen. Men mist bij Rotgans de snelle, beweeglijke hand, waarmee Bredero een kleurige brok volksleven voor onze ogen weet op te roepen in rake trekken. In de ‘Boerekermis’ ligt reeds een kiem van het spectatoriale-uitvoerige der achttiende eeuw, vermengd met het nodeloos inmengen van mythologische geleerdheid, eigen aan het laat-zeventiende-eeuwse klassicisme. Bij de beschrijving van het pauw-knuppelen kan Rotgans niet nalaten de hele geschiedenis van de bestraffing van Io in te lassen, die hij in de mond legt van een toekijkende jonker, van wie Rotgans dan tussen haakjes vermeldt: ‘Hij was een dichter, want dat hoorde ik aan zijn taal’. Storend werken telkens ook de zedelessen, als matte vlekken naast schelle kleur, en 's dichters aanvallen op de kunst van tijdgenoten, die Parnastaal gebruiken:

Elk meent zijn Uil een Valk, zijn Koekoek Nachtegaal.
Een mager lichaam, smal van leden, dun en schraal,
Raakt in een ogenblik alleen door wind aan 't zwellen,
En steekt dien windbuik uit ver boven zijn gezellen
En medekunstenaars; hij vlamt op ere en lof
Maar 't kunstwerk hangt aaneen als uitgedroogde stof.

De dronkemanstaferelen herinneren aan Dirck Pietersz. Pers' Suyp-stad in hun walgelijkheid.

In enkele regels komt het arcadische soms om de hoek gluren: Volkert, dien de boerenmeisjes minnen, heeft vanzelf geleerd ‘te spelen op het riet en neuriet door het woud somtijds een aardig lied’.

Evenals bij Langendijk moeten de dorpsrederijkers het bij Rotgans ontgelden, die het treurspel van Aran en Titus vertolken:

Maar Aran, dien gij ziet, is hier een villers knecht,
Zijn vader was gewoon de varkens om te drijven,
En liet hem na zijn dood een mooien buil met schijven.
Maar 't geld is al verteerd in bier of brandewijn
Of bij de dochter van Joost Windbuil, lichte Trijn.
Hij heeft zijn tronie dik met schoorsteenroet bestreken.
Hij draagt een sluier, die verbeeldt zijn veldheers teken.
De keten, die hem als gevangen slaaf bewaart,
Gebruikt zijn besje voor de vleespot aan den haard

Een felle hekeling treft ook de misbruikers van de Franse taal:

Hier is een ander van een jonker, die twee jaar
In Vrankrijk was geweest en wederkeerde, maar
Toen had hij 't Nederduits, zijn moedertaal, vergeten.
Hij vroeg in 't Frans den naam der mondkost onder 't eten,
En hoe men die in Duits zou noemen, maar die spijs
Was vaats en rook niet naar de keuken van Parijs.
Hij vroeg, of 't Duits niet was verboden in salletten:
Zoo niet, 't waar schande van zijn voeten daar te zetten.
't Was al: kan niet verstaan, j'enrage quel melheur!
Zijn vader (want die was eenvoudig) streek hem deur
En greep een stok om hem weêr Nederduits te leren
En ging hem in die taal gevoelig promoveren.

[p. 341]

Al zal men voor de kennis van het volksleven de ‘Boerekermis’ niet alleszins volwaardig kunnen benutten, in menig opzicht tekent zij het karakter van ons volksleven bij het einde van de zeventiende eeuw, toen de vaderlandse zeden onder ongezonde druk van de Franse mode kwamen. Rotgans, als zeer belezen in eigen en vreemde letterkunde, hanteerde, buiten het zwierig heldendicht, dat hij wijdde aan de koning-stadhouder Willem III, en gelegenheidsgedichten, in zijn ‘Boerekermis’ een vlotte en losse taal, waar hij dat verkoos, en waakte tegen te uitgepuurde nettigheid, in weerwil van zijn omgang met taalzuiveraars als Moonen en Vollenhove.

Dr. H.H. Knippenberg.