De Nieuwe Taalgids. Jaargang 48

[p. 310]

Nalezend over Jacobus Bellamy

De verschijning, nu ongeveer 35 jaar geleden, van Dr Nijlands standaardwerk over deze schrijver¹⁾ lijkt een wel zeer definitieve indruk te hebben gemaakt. Althans, er zijn sindsdien maar zeer weinig nieuwe studies over hem verschenen²⁾.

En aangezien handboeken nu eenmaal voor een deel bestaan uit compilatie van wat over bepaalde schrijvers verschenen is - een compilatie die zich dikwijls voor een deel tot de bibliografie uitstrekt -, bestaat het gevaar, dat minder juiste of onvolledige détails in zulke studies en handboeken nimmer worden opgemerkt.

In afwachting van deel VI der Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, waarin Bellamy en de bibliografie over Bellamy wel opnieuw een plaats zullen vinden, meen ik er daarom goed aan te doen, hier een vijftiental ‘stellinkjes’, mij bij nalezing der Bellamyana ingevallen, te boekstaven, bij wijze van bladvullingen in dit tijdschrift.

* * *

1) Dr J. Aleida Nijland: Leven en Werken van Jacobus Bellamy (1757-1786), uitgegeven vanwege de Mij. der Ned. Letterkunde te Leiden, 2 dln., Leiden 1917 (verschenen 1918), dl. I XLVIII + 412 blz., dl. II VIII + 353 + CLXII blz. (Zij heeft er plm. 18 jaar aan gewerkt).

2) Wij noteerden: Joan Muller: Brief van Jacobus Bellamy aan François van der Capellen, De Navorscher, 1929, p. 90. S. Kalff: Francina Baane, de beminde van Jacobus Bellamy, Leven en Werken, 1929, p. 668, vlgg. H.A.C. Spoelstra: De invloed der Duitsche letterkunde op de Nederlandsche in de tweede helft der 18de eeuw, diss. Utrecht 1931 (uitg. Amsterdam 1931). U. Schults: Recensie hiervan, TL, 1933, p. 109 vlgg. H.A. Höweler: Uit de geschiedenis van het Haagsche Dichtgenootschap ‘Kunstliefde Spaart Geen Vlijt’ (1772-1818), TL, 1937, p. 97 vlgg. F.L.W.M. Buisman-De Savornin Lohman: Laurence Sterne en de Nederlandse schrijvers van c. 1780-c. 1840, diss. Leiden 1939 (uitg. Wageningen 1939). Jacobus Bellamy: 53 van zijn vroegste gedichten, daterende van zijn bakkerstijd, en nog vóór zijn kennismaking met Ds te Water - zijn begunstiger sinds 1878 - ontstaan, alsmede enkele prozastukjes, alles in HS. Door de erfgenamen van (bakker) Christiaan Kleeuwens aan de K.B. in 1940 geschonken, en sindsdien daar aanwezig. Dr J.H. Kernkamp: Van dichtkunst bij een Zeeuwsche bakkersoven (uit Bellamy's jeugdjaren). Bespr. van voorgaande bundel in: Opstellen van oud-leerlingen aangeboden aan Prof. Dr C.G.N. de Vooys, Groningen 1940, p. 235 vlgg.

I. Bellamy niet de stichter van het tijdschrift Proeven voor den Smaak, het Verstand en het Hart.

Walch³⁾ neemt deze veel verbreide fout inzake de kring van Bellamy over, waar hij zegt, dat Bellamy ‘met zijn vrienden twee tijdschriftjes stichtte: De Proeven voor den Smaak, het Verstand en het Hart en de Poëtische Spectator’.

Dit geldt n.l. alleen voor het tweede tijdschrift. De Proeven zijn geheel het plan van Ockerse geweest. Pas toen dit plan in kannen en kruiken was, heeft hij Bellamy als medewerker en redacteur gevraagd⁴⁾. Aan het eerste stukje der Proeven heeft Bellamy zo goed als niets bijgedragen - het merendeel is van Ockerse zelf -, en aan het tweede stukje ook zeer weinig. (Voor een preciese opsomming zie Nijland t.a.p., II, p. CXI; het geringe aandeel van Bellamy blijkt pas, als men het afweegt tegen de volledige inhoud⁵⁾.

De fout zal zijn ingeslopen, doordat reeds dadelijk na B.'s dood, om

3) Handboek van de Ned. Letterkunde, Den Haag 1943, p. 499-548.

4) Nijland, t.a.p., II, p. 19 vlgg. en passim.

5) Ibid., II, aant. 69, p. XCVI. Men zie het aantal blz.: deel I telt 99, waarvan slechts 15 van Bellamy, deel II 94, waarvan 35 van B.

[p. 311]

commerciële redenen zijn naam als trekpleister op deze bundeltjes is geplakt¹⁾. Door de vele drukken, die de boekjes beleefden, zat deze pleister er vast op²⁾. Latere generaties hebben, toen Bellamy's kunstvrienden allang vergeten waren, maar zijn populariteit als baanbrekend ‘tachtiger’ nog onverzwakt, de trekpleister voor een betrouwbaar etiket aangezien.

Er schuilt echter een onnodige onbillijkheid in. Nijland, Hoeksma³⁾ e.a. hadden immers, nadat reeds Huet⁴⁾ er mee was begonnen, al uitvoerig geschetst, welk een opgewekt letterkundig leven er te Utrecht heerste, lang voordat Bellamy er verscheen, en, toen hij er was, ook buiten hem om.

Volgehouden kan zelfs worden, dat B. van zijn hooggeleerde en zeer kunstzinnige vrienden meer ontvangen heeft dan hij hun schonk, of dan hij aan beweging ontketende door al die talenten te organiseren.

Reeds Ockerse moest zich tegen deze legende-vorming verzetten⁵⁾, die echter voor verschillende historici toch blijkbaar te aantrekkelijk is geweest.

* * *

1) Proeven etc. door Bellamy en eenigen zijner Kunstvrienden, 3 stukjes, te Rotterdam, bij A.F.H. Smit, 1825. De oorspronkelijke uitgave bevatte slechts 2 stukjes, en verscheen naamloos in 1784 bij Van Vloten te Utrecht. De editie van Smit is een der vele niet-betrouwbare, maar kan gebruikt worden, mits men Nijland t.a.p., II raadpleegt, alwaar o.a. blz. XCIX vlg. en CXI gewezen wordt op het bedrog, dat met de goodwill van B's naam gepleegd is. Nijland geeft een preciese opsomming van de stukjes die B. bijdroeg.

2) Zie Nijland, t.a.p., II, aant. 74 (en niet: 71, zoals zij abusievelijk op blz. CXI (dl. II) vermeldt).

3) J. Hoeksma: Jacobus Bellamy, diss. Amsterdam 1903. Vgl. ook zijn Recensie van Nijlands grote uitgave, N.Tg., 1918, p. 287 vlgg.

4) Bellamy: Lit. Fant. en Kr., XXIV, p. 1 vlgg. De school van Bellamy, ibid., p. 55 vlgg.

5) W.A. Ockerse en A. Kleyn geb. Ockerse: Gedenkzuil op het graf van Jacobus Bellamy, Haarlem, 1822.

II. Roosje is niet rijmloos.

Walch⁶⁾ schrijft eveneens, dat ‘in de Proeven Bellamy's bekende rijmloze gedicht Roosje verscheen’. Een indicatie, dat het gedicht in ruim honderd jaar nogal aan populariteit heeft ingeboet. Toen kende haast heel Nederland het uit zijn hoofd⁷⁾, nu heeft Walch het ‘bekende’ gedicht niet zelf meer gelezen, anders zou hem zijn opgevallen, dat het voor B.'s doen juist keurig rijmt.

Althans bij 31 van de 38 strofen. De andere rijmen volgens het principe dat de Fransen rime complète, de Duitsers rührenden Reim noemen. (Wij zouden onrijm of schijnrijm kunnen zeggen, liever dan volledig rijm). Het wil zeggen, dat de rijmfunctie zo goed en zo kwaad als dat gaat, door woordherhaling wordt overgenomen⁸⁾. Een goed voorbeeld van deze manier van rijmen, ook pas in het verloop van het gedicht opduikend, levert B.'s tijdgenoot Schiller in zijn stanzen: An Goethe, als er den Mahomet von Voltaire auf die Bühne brachte⁹⁾.

De strofen van Roosje, waar zulke rijmen voorkomen, zijn de nrs. 15 (strand), 16 (visch), 18 (zee), 25 (heen), 26 (zee), 29 (strand), 31 (neer). Dat deze herhaling een bijzondere functie zou hebben, bijv. die van affect bij dramatische passages, wordt door een vergelijking met andere strofen niet waarschijnlijk.

6) T.a.p., p. 545.

7) Hoeksma t.a.p.; ook: Johs. Dyserinck: Ter nagedachtenis van Jacobus Bellamy, Middelburg 1881.

8) Vgl. Wolfgang Kayser: Kleine deutsche Versschule, Bern 1946, S. 84 ff.

9) Ges. Werke, ed. Lachenmaier, I, S. 305 ff. (Berlin-Leipzig o.J.).

[p. 312]

Naar verhouding komt het wel vaak voor met zee en strand. Hier ligt nu eenmaal het toneel, waarop het drama zich afspeelt, en dat in 's dichters verbeelding min of meer op de voorgrond zal hebben gestaan. Zee en strand werden doorleefd, en kregen een nadrukkelijker uiting mee.

De herhaling maakt een vrij zware indruk. De strofen zijn n.l. gemaakt van korte verzen (slechts vier), met een vlug tempo (de strofe is meestal identiek met één samengestelde periode). Bovendien keren in strofen 15, 18 en 23, behalve het rijmwoord, practisch de gehele regels weer. Voorts is er geen ànder rijmwoord dat een deel van de nadruk opvangen kan, want telkens rijmen alleen vs. 2 en 4. Ten slotte is het déraillement zo hevig, dat de dichter neiging heeft om in het rijmloze verder te gaan (str. 15-16, 25-26), resp.: dat hij een extra strofe schijnt nodig te hebben voor hij weer in het gareel loopt.

Merkwaardig is nog, dat het schijnrijm beperkt lijkt tot ongeveer de 2de helft van het gedicht, en omstreeks dáár begint, waar de eigenlijke vertelling aanvangt¹⁾. Treedt ‘rijm-moeheid’ op?

Stilistisch moeten we hier echter niet teveel achter zoeken: Bellamy's nonchalance, resp. vijandschap, jegens het rijm-als-principe moet zwaar blijven wegen.

* * *

1) De lange inleiding over de vader, dien Bellamy aan het slot niet weer laat optreden, is hem dan ook door Hofdijk erg kwalijk genomen (Gesch. der Ned. Letterk., Amsterdam, 2de druk 1859, p. 402). Huet (t.a.p.) valt Hofdijk daarover onverdiend scherp aan.

III. Enkele correcties op Kalff²⁾.

‘Over Sterne . . . hooren wij Bellamy in 1783 met dankbaarheid spreken’, aldus Kalff (p. 218). Deze invloed is zeker een vol jaar te laat gesteld. Reeds aan de brieven-publicatie van '78 door Van Vloten had Kalff kunnen ontlenen, hoe Bellamy in Maart '82 toont, Sterne's beide grote werken³⁾ goed te kennen en na te volgen. Nijland⁴⁾ gaat nog verder terug, en stelt de eerste kennismaking in de 2de helft van '81.

‘In 1782 dreigde hij (= B.) de Haagsche heeren reeds met een satyre op het Genootschap in rijmlooze verzen’, aldus Kalff (t.a.p. 231). Hoe kwam Kalff aan deze uitspraak? Immers, toen zijn boek verscheen (1910), was er uit 1782 slechts één brief aan Kunstliefde Spaart Geen Vlijt bekend, en wel bijv. door Van Vlotens studie. Zelfs Nijland wist in 1918 nog niet, dat er uit dit jaar meer correspondentie is overgeleverd dan deze ene lange brief volgens een kopie door B. zelf gehouden⁵⁾. Pas door Höweler⁶⁾ is het archief van K.S.G.V. geraadpleegd. Uit zijn artikel, dat zulke belangrijke aanvullingen heeft opgeleverd, citeren wij een deel van een oorspronkelijke brief van Bellamy aan dit Genootschap, waar hij besluit: ‘Anders! Mijne pen is gereed om met een rijmlooze satyre eenen oorlog te openen, die, met de grootste activiteit zal gevoerd worden - zonder voorbeeld’⁷⁾. Deze brief is gedateerd . . . 6 Maart 1784. Niet zozeer dat Kalff een onjuist jaartal geeft, als wel het feit dat hij geweten moet hebben, hoe een brief van die strekking bestond, is merkwaardig.

2) Geschiedenis der Ned. Letterk., VI, Groningen 1910.

3) Tristram en Sentimental Journey.

4) T.a.p., I. p. 107.

5) Ibid., II, p. CXXV en deel I, p. 163-166.

6) Vgl. noot 2 onder de eerste blz. van dit art.

7) T.a.p., p. 179-180.

[p. 313]

Op blz. 235 noemt Kalff B.'s laatste bundel Gedichten (1785). (Dit moet Gezangen zijn). Het sticht verwarring, omdat er later een bundel Gedichten is uitgekomen, die alle gedichten van B. bevat¹⁾.

* * *

1) In 1816 bij A. Loosjes Pzn., Haarlem.

IV. Ontlening aan Van Alphen?

Van Alphens Klaagzang op den dood van mijne Egade²⁾ bevat de volgende regels:

‘Gelijk een zeeman, bij zijne aankomst op het strand
Gerust en vroolijk ziet naar 't hollend woe'n der baren;
Zijn bangen tocht verhaalt aan 't luisterend vaderland
En vergenoegt bepeinst de ontworstelde gevaren;
Zoo . . .’

Deze zeeman doet denken aan Bellamy³⁾: ‘Geledene rampen geven ons een soort van wellust die de ziel verteedert. Met vermaak zien wij op de voorbij-zijnde gevaren terug. Zij doen een dankbaren traan in onze oogen zwellen. Zoo verhaalt de zeeman aan het luisterend huisgezin, in stille rust, de uitgestane gevaren’.

Bellamy's Dagboek bevindt zich in HS in het Zeeuwsch Genootschap⁴⁾, en werd pas door Van Vloten gepubliceerd⁵⁾. Ontlening door Van Alphen aan Bellamy is dus niet mogelijk.

Heeft Bellamy zijn beeldspraak aan Van Alphens Gedichten en Overdenkingen ontleend?

* * *

2) Gedichten en Overdenkingen (1777), opgenomen in: Mr. J.I.D. Nepveu: Volksuitgave (3de dr.) der gedichten van H.v. Alphen, Utrecht 1871.

3) Geheim Dagboek 26 Nov.-4 Dec. 1780, afgedrukt bij Nijland, I, p. 60 vlgg.

4) Ibid., II, p. LXV, aant. 27.

5) J. van Vloten: Uit Bellamy's nagelaten brieven en papieren. Archief van vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland, uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, III, 3de stuk, p. 122 vlgg. (Ook afzonderlijk overgedrukt door J.C. & W. Altorffer, Middelburg 1878.).

V. Bellamy's ontdekt-worden door Ds. te Water.

Kernkamp⁶⁾ drukt zich enigszins onjuist uit, wanneer hij de grote ommekeer in B.'s leven: zijn ontdekt-worden door Ds. te Water, op 1778 dateert, en de weldoener zonder meer ‘Professor’ noemt. De beslissende datum is 3 Juli 1777⁷⁾, en hoogleraar - nl. in de geschiedenis te Middelburg -, werd de predikant pas 12 Augustus 1779. Als predikant liet hij zijn aandacht op Bellamy vallen, bezorgde hij hem een beurs, bracht hij hem met een dichtgenootschap in aanraking. Het is dus minder juist, ‘Professor Jona Willem te Water’ als zijn ‘maecenas’ voor te stellen, al is het waar, dat deze van Middelburg uit evengoed voor B. bleef zorgen als te Vlissingen.

* * *

6) T.a.p., p. 236.

7) Nijland, I, p. 18.

VI. Bellamy t.o.v. Swildens en Ockerse-Kleyn.

Nijland heeft in haar standaard-uitgave niet steeds eigen, vroeger gedane veronderstellingen en uitspraken rechtgezet of nader gefundeerd. In de literatuurlijst⁸⁾ neemt zij, zonder commentaar, haar publicatie over Bellamy

8) T.a.p. II, p. CXXI.

[p. 314]

als criticus¹⁾ op, hoewel blijkens de standaard-uitgave, daarin zijdelings enkele dingen onjuist blijken. Zo wordt haar veronderstelling²⁾, dat het bundeltje Anacreontische verzen, waarin Ockerse en Kleyn een aandeel hadden, hetzelfde zou zijn als het - naamloos - in 1779 bij Willem Holtrop te Amsterdam verschenen bundeltje Bardietjes, alsmede haar twijfel of Swildens hiervan wel de auteur was, in haar grote uitgave niet meer aangeroerd, waar zijdelings blijkt³⁾, dat die veronderstelling onjuist-, en die twijfel ongegrond is geweest, omdat het bundeltje van 1779 inderdaad van Swildens is, terwijl het bundeltje van Ockerse en Kleyn (‘Door twee Vaderlandsche Vrienden’), pas in 1780 bij de Wed. J. Terveen & Zoon te Utrecht is uitgekomen.

* * *

1) De Gids, XIX (1901), p. 452 vlgg.

2) T.a.p., p. 461.

3) Ibid., p. LX vlgg., aant. 22.

VII. Doggersbank niet de ‘eerste Nederlandse cantate’.

Nijland vergist zich, als zij Bellamy's Doggersbank de eerste Nederlandse cantate noemt (nog eens herhaald in haar Pantheon-uitgave). Deze eer blijft voor Van Alphen⁴⁾

* * *

4) Vgl. eerder genoemde Volksuitgave.

VIII. Bellamy tegen de sentimentaliteit.

In Feiths sentimentaliteit en dat van ‘andere bewoners der Oostelijke provincies, de zgn. “Zwolsche richting”’⁵⁾, en haar latere bestrijding door ‘Hollanders’ als Kinker en Bellamy ligt meer dan een toevalligheid. De taal (Feith sprak thuis Overijssels), het meer ‘Duits’-georiënteerde volksbewustzijn der Saksers⁶⁾ èn hun romantische landschap, alles vreemd aan de Frank, spreken een woordje mee⁷⁾.

* * *

5) Greshoff en De Vries: Gesch. der Ned. Letterk., p. 156.

6) Men vergelijke ook de melismatische inslag in hun volksliederen.

7) Vgl. ook K. Heeroma: De Nedersaksische Letterkunde, intreerede, Groningen 1953, passim.

IX. Nederlandse geestelijke epiek.

Schulte⁸⁾ wijst er in zijn bespreking van Spoelstra⁹⁾ terecht op, dat men bij het nagaan van buitenlandse invloeden nu ook weer niet in het andere uiterste vervallen moet, door de eigen letterkunde over het hoofd te zien. Soms immers had de Duitse literatuur slechts een stimulerende invloed t.o.v. Nederlandse kiemen. Schulte noemt als voorbeeld de bijbelse epische gedichten. Het is niet nodig, zegt hij, in het tijdperk van de prae-romantiek voortdurend te wijzen op dichters als Klopstock met zijn Messias of Gessner met Abels Tod¹⁰⁾. ‘Sinds Vondels Johannes de Boetgezant bestond er hier al het begin van een lange reeks’. Hierbij zouden wij willen opmerken, dat die reeks al veel vroeger begon, nl. bij Heynsius, met zijn Lofsanck van Jesus Christus (1616 verschenen), een ‘greep naar het ideaal der Calvinistische

8) TL, XXVII (1933), p. 109 vlgg.

9) H.A.C. Spoelstra: De invloed der Duitsche letterkunde op de Nederlandsche in de tweede helft der 18de eeuw, diss. Utrecht 1931 (uitg. Amsterdam 1931).

10) Te onderzoeken ware, of dit gedicht invloed gehad heeft op Bellamy's Kain. Hetzelfde geldt voor Klopstocks Kain, dat volgens Te Winkel: Ontwikkelingsgang enz., VI, p. 89, Bellamy's voorbeeld was.

[p. 315]

dichters uit zijn tijd: een geestelijk epos, dat de menschwording Gods in het licht stelt als het centrale punt der wereldhistorie’¹⁾. Daar Vondels Johannes de Boetgezant eerst in 1662 verschenen is²⁾, en wij uit het laatste citaat mogen opmaken, dat Heynsius niet de enige geweest is, die in zijn tijd zulke gedichten schreef, lijkt het, gezien de grote tijdsafstand van een halve eeuw, toch wel gewenst de reeks tamelijk vroeg in de 17de eeuw te laten beginnen.

* * *

1) G.A. van Es: Barokke lyriek van protestantsche dichters in de 17de eeuw rede enz., Groningen 1946, p. 10.

2) Bijv. Gesch. van de Letterk. der Nederlanden, V, p. 86.

X. Van der Palms rede over Bellamy.

Prinsen³⁾ vermeldt de bekende rede van Van der Palm over Bellamy⁴⁾ abusievelijk onder Oratorische Werken, VII, p. 213. Dit moet zijn, zoals in onze voetnoot vermeld.

* * *

3) Handboek enz., 3de dr. (1929), p. 469.

4) J.H.v.d. Palm: Mijne herinneringen aan J. Bellamy, eene Voorlezing, Oratorische Werken, p. 110 vlgg. Ook afgedrukt in de Gedenkzuil, p. 250 vlgg.

XI. ‘Zoentjes afvegen’.

In één van Bellamy's gedichten aan Fillis komt voor, hoe zij de zoentjes weer van haar gezicht afveegt. Dit herinnert aan Van Effens Agnietjes: ‘Een zoentje is maar stof, die het niet lust, die veegt het of’⁵⁾. Ontlening of spreekwoord?

* * *

5) Geciteerd naar Prinsen: Handboek, p. 427.

XII. Bellamy en Betje Wolff als patriottische dichters.

Dat de vaderlandse liedjes van Betje Wolff⁶⁾ over dezelfde gebeurtenissen als waarover bijv. Bellamy gedicht heeft, zoveel levendiger en aantrekkelijker zijn, komt o.i. voor een deel, doordat zij hieraan steeds een bestaande ‘stem’ ten grondslag legde, zodat er zeer gevariëerde strofen ontstonden. (De oude volkswijzen kenmerken zich immers door veel variatie in de lengte der regels). Ook heeft zij zich veel levendiger verplaatst in de situatie. Wanneer bijv. eindelijk de Nederlandse vloot tegen de Engelsen zal worden ‘ingezet’ (convoyering was het voornaamste doel), gaat Bellamy zich te buiten aan abstracte, op herinnering aan de 17de eeuw gegronde, ontboezemingen, terwijl Betje ons voert naar de maats aan dek, die de schepen zeilklaar maken, enz. Het zou gemakkelijk zijn dit ene voorbeeld te verveelvoudigen.

* * *

6) D.F. Scheurleer: Van Varen en Vechten, III, Den Haag 1914, p. 405, 437, 442, 454, 469, 472, 474, 503, 521, 527.

XIII. Bellamy's schilderingen van de Woestijnschipbreuk.

Het is te betreuren dat Inklaar in zijn diss. over d'Arnaud⁷⁾ geen enkele aandacht aan Bellamy heeft besteed, op wie de lectuur der Zedelijke Verhalen⁸⁾ toch grote invloed heeft uitgeoefend. Nijland geeft daarvan een hele

7) François Thomas de Baculard d'Arnaud, ses imitateurs en Hollande et dans d'autres pays, diss. Groningen 1925, uitg. Den Haag.

8) Zedelijke Verhalen, getrokken uit de Werken van de Heeren d'Arnaud, Mercier, en anderen der beste hedendaagsche schrijvers . . . etc., sinds 1776 jaarlijks een deeltje bij Mens en Munnikhuizen te Amsterdam.

[p. 316]

opsomming¹⁾, die ‘geen volledigheid pretendeert’. Tot onze verwondering noemt zij daarbij niet B.'s schilderingen van de Woestijnschipbreuk²⁾. Hier duikt, in 1779 en '80 een somberheid, griezeligheid en pathetiek op, die men als Bellamy-niet-eigen aanvoelt. Uit Inklaar weten we, dat d'Arnaud met zijn griezelverhalen veel lezers en navolgers heeft gevonden. We vragen ons derhalve af, of deze schipbreuken in de stijl van d'Arnaud geschreven zijn?

De onvolledigheid van Inklaar kan veroorzaakt zijn door het feit, dat de Zedelijke Verhalen een mengelmoesje van d'Arnaud en andere schrijvers zijn geweest, zodat het misschien moeilijk was, het aandeel van eerstgenoemde daarvan af te zonderen. De verhalen zelf verschenen nl. anoniem, zoals blijkt uit Inklaar, p. 406, waar hij met het noemen van deze ‘vertaling’ volstaat.

* * *

1) Nijland, II, p. LXIV, aant. 23.

2) Afgedrukt bij Nijland, I, p. 36 vlg. en p. 45 vlg.

XIV. De gedenksteen in Bellamy's geboortehuis.

Dyserinck³⁾ spreekt zichzelf tegen, als hij de onthulling van de gedenksteen in het geboortehuis van Bellamy op 10 Juli 1881 laat gebeuren, terwijl hij op blz. III de datum 12 Juli had genoemd. Nijland (die, tussen twee haakjes, Dyserincks boek op 1880 dateert⁴⁾, hetgeen niet juist is), geeft op blz. L, waarschijnlijk juist, de datum 12 Juli 1880⁵⁾.

Verder noemt Dyserinck op blz. 20 Bellamy's tijdschriften op, maar vergeet het Letterkundig Kabinet van Brender à Brandis, dat veel van B.'s werk heeft opgenomen, gelijk Dyserinck uit de correspondentie daarover, gepubliceerd door Van Vloten, had kunnen opmerken⁶⁾.

* * *

3) Johs. Dyserinck: Ter nagedachtenis van Jacobus Bellamy, Middelburg 1881, p. IX.

4) II, p. CXXI.

5) Zie de op blz. L van deel II afgedrukte foto.

6) Zie hiervóór bij IV, noot 5.

XV. Bellamy en Stilling.

Hasebroek⁷⁾ verliest de chronologie uit het oog blijkens volgende citaten:

a.	‘In de Gedenkzuil, waar van Stilling^8) sprake is, heet het: “De lezing van Stillings Heimwee schijnt Bellamy diep ontroerd te hebben”.’
b.	‘De kennismaking’ (tussen Kleyn en Stilling. - W.D.), ‘had plaats in den tijd, dat Kleyn te Wageningen gevestigd was’.
c.	Dan citeert Hasebroek een brief van Stilling aan Kleyn, waarin staat: ‘Ook schrijf ik nu een nieuw boek: Het Heimwee door Hendrik Stilling. Het eerste deel is op de pers’.
d.	Op blz. 33 had Hasebroek vastgesteld: ‘Kleyn zette zich in 1794 in Wageningen neer’.

Houden wij in het oog, dat Bellamy in 1786 stierf, dan zien wij, dat B. Het Heimwee niet gekend kan hebben.

Nader onderzoek leverde het volgende op: Het citaat uit de Gedenkzuil is wel juist (blz. 65), maar Hasebroek had beter blz. 264 kunnen citeren,

7) J.P. Hasebroek: Een Dichter-Album van vóór honderd jaar. De gedachtenis aan Bellamy en zijne kunstvrienden nog eens vernieuwd, Amsterdam, z.j. (1890), p. 315.

8) Joh. Heinrich Jung, bijgenaamd Stilling, leefde van 1740-1817. Hij was van beroep oogspecialist en een bekend zedekundig, godsdienstig schrijver, wiens werk Bellamy in zijn laatste jaren sterk beïnvloed heeft. Over hem in elk Duits handboek voor lit. gesch. de nodige bijzonderheden.

[p. 317]

waar de rede van Van der Palm¹⁾ staat afgedrukt. Daar heet het: Eer hij met de Wintervakantie naar Zeeland vertrok, gaf ik hem nog een bezoek. - Hij had zooeven geëindigd: Stillings Jeugd, jongelingsjaren en vreemdelingschap. - ‘Welk een boek!’ riep hij uit: ‘waarom heb ik dit niet eerder in handen gehad!’. Hieruit blijkt, dat Bellamy toen, d.w.z. in December 1785, dus enkele maanden voor zijn dood²⁾, voor het eerst met een boek van Stilling in aanraking kwam.

Dit wordt verder gesteund door het volgende. In 1785 was er in Nederland nog slechts één werk van Stilling vertaald, en wel het zojuist genoemde. De verschijning in het origineel begon in 1777, de vertaling had juist in 1785 plaats gehad³⁾. Stilling schreef ook nog werken in 1779, '81-'83 en '84, maar het eerste daarvan: Geschichten des Herrn von Morgenthau, 2 delen, is pas in 1786-'87 hier vertaald. Zelfs heeft Stilling nooit een boek geschreven dat, ook in het origineel, de titel Heimwee (Heimweh) voerde. En Bellamy kende weinig Duits, terwijl er ook geen enkele reden overgeleverd is om aan te nemen, dat hij meer van Stilling las, dan de Kindsheid, enz.⁴⁾.

Het is dus duidelijk, dat Hasebroek (die zichzelf al tegenspreekt), hier een onbelangrijke plaats uit de Gedenkzuil citeert en dat combineert met de in Stillings brief van na 1794 opgedoken titel Het Heimwee, een boek dat, volgens Spoelstra, nooit werkelijk, althans onder deze titel, in Nederland is uitgekomen.

De vraag is nu: hoe komt de Gedenkzuil, blz. 65, aan deze titel? De autobiografie, welke Bellamy zo geroerd heeft - en dat is licht te begrijpen als men hun beider zeer geringe afkomst en hun beider vroomheid in het oog houdt - heeft een immense invloed gehad. Zelfs Goethe kwam sterk onder invloed van deze, voor zijn tijd zo zuivere kolenbranderszoon⁵⁾, wiens autobiografie men een gekuiste pendant van Rousseau's Confessions zou kunnen noemen⁶⁾. Kan de Nederlandse titel, die ‘Wanderschaft’ als ‘Vreemdelingschap’ weergeeft, ons op het spoor brengen? Het is immers een theologische vreemdelingschap, die hier bedoeld wordt. Het is dan ook niet verwonderlijk bij Hettner⁷⁾ over deze auto-biografie te lezen, dat de tijdgenoot met Stillings ‘Himmelssehnsucht’ zo dweepte. Mogelijk is in bedoelde autobiografie deze specifieke ‘Heimwee’ zózeer schering en inslag geweest, dat de schrijvers van de Gedenkzuil het boek, in navolging van de gangbare opinie, met de titel: ‘Heimwee’ gingen benoemen. Nijland spreekt zich trouwens zelf tegen, als zij Bellamy in December 1785 Stillings Kindsheid laat lezen⁸⁾, en in aant. 45⁹⁾ dit werk in Nederlandse vertaling pas in 1786 wil doen verschenen zijn. Wij zagen uit Spoelstra daareven reeds, dat die vertaling uit 1785 dateert.

W. Diemer.

1) Zie hiervoor bij X, noot 4.

2) Nijland, II, p. 305.

3) Spoelstra, t.a.p., p. 152.

4) Nijland, II, register.

5) Gespräche mit Eckermann, Leipzig 1913, S. 105, 411, 445.

6) Vandaar, dat de invloed van Stilling hier te lande groter was. Eerst liep bijv. ook Van Alphen min of meer met Rousseau weg, maar na lezing der Confessions verklaarde hij niet te weten, welke de schadelijkste geest was: Voltaire of Rousseau. Vgl. Mr. J.I.D. Nepveu: Het Leven van Mr. Hieronymus van Alphen volgens echte bronnen geschetst, inleiding van zijn uitgave der gedichten. Voorts: A.S.C. de Koe: Van Alphens literairaesthetische theorieën, Utrechtsche bijdragen voor letterkunde en geschiedenis, III, Utrecht, 1910.

7) Literaturgeschichte des 18. Jahrhunderts, III, S. 289.

8) Deel II, p. 305.

9) Deel II, p. LXXXI.