De Nieuwe Taalgids. Jaargang 48

[p. 273]

Notities van een Lezer X.
De ‘Exitus Infelix’ in de Tragedie.

In zijn studie over Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland ('s-Gravenhage 1918) - pionierswerk, dat sindsdien helaas nog niet werd voortgezet - bespreekt A.G. van Hamel vrij uitvoerig de exitus infelix in de tragedie der Renaissance. Hij beschouwt deze als ‘mede het werk van Scaliger, die in dezen, onder invloed van middeleeuwsche opvattingen omtrent het tragische, van de Aristotelische leer afweek, en het wezen der tragedie ook van een ongelukkig einde afhankelijk stelde’ (pag. 85). Vervolgens wijst hij er echter op, dat hier te lande ook vóór Scaliger, wiens Poëtica in 1561 verscheen, de leer van de exitus infelix reeds aanvaard werd, zoals blijkt uit de definitie welke Cornelis van Ghistele in zijn vertaling van Terentius Comedien (1555) van de tragedie geeft:

Tragedien dat zijn spelen / die de Griecken hier voormaels bescreuven hebben / die groote sware materien tracteerden / ende verhaelden feyten / gesten / ende tyrannyen van Keysers / Coninghen / Princen / oft groote vorsten: ende het beghinsel / ende het middel / altijt vol turbatien / miserien / ende commotien was: int leste oock noch comende tot eenen droeven / ende tot eenen cattiuighen eynde.

Naar aanleiding hiervan merkt Van Hamel op: ‘Het zou de moeite loonen na te gaan, waar Van Ghistele zijn wijsheid opgestoken heeft. Daarmede toch zou een bron aangewezen zijn, die het droevig einde als kenmerk van het tragische beschouwde nog voordat Scaliger, dien Spingarn (Hist. of Lit. Crit. bl. 68) daarvoor verantwoordelijk stelt, zijn Poetica (1561) uitgaf’ (pag. 85, noot).

De bron van Van Ghistele, waarnaar Van Hamel hier vraagt, is ongetwijfeld Euanthius geweest, een Latijns grammaticus uit de eerste helft van de vierde eeuw en schrijver van een verhandeling De Fabula, bedoeld als inleiding op een Terentius-commentaar. Door de 16de-eeuwse Humanisten werd deze verhandeling toegeschreven aan Aelius Donatus (eveneens 4de eeuw n. Chr.) en beschouwd als onderdeel van diens scholiën op Terentius. Als zodanig werd zij in de meeste Terentius-edities van de 16de eeuw opgenomen, onder de titel De Tragoedia ac Comoedia non pauca, ex Aelio Donato¹⁾. Bij zijn studie van Terentius heeft Van Ghistele deze verhandeling dus stellig onder de ogen gekregen. Daarin kon hij o.m. vinden:

Inter Tragoediam autem & Comoediam cum multa, tum in primis hoc distat, quod in Comoedia mediocres fortunae hominum, parui impetus, periculaque, laetique sunt exitus actionum. At in Tragoedia, omnia contraria, ingentes personae, magni timores, exitus funesti habentur. & illic turbulenta prima, tranquilla ultima. in Tragoedia contrario ordine res aguntur²⁾.

1) Zo b.v. in de Parijse en Keulse edities van 1529, en in de Erasmus-editie (Antwerpen 1537 en 1539). Vgl. P.J.M. van Alphen, Nederlandse Terentiusvertalingen in de 16e en 17e eeuw, diss. Nijmegen (Tilburg 1954), pag. 3 en 32-33. Van Alphen spreekt echter van ‘het tractaat over de tragedie en de comedie uit de Donatus-commentaar’, zonder te vermelden dat dit eigenlijk van Euanthius afkomstig is.

2) Ik citeer naar: Hecuba et Iphigenia Erasmo interprete (Parijs 1544). De verhandeling van Euanthius is daarin (zonder enige naamsvermelding) op pag. 82-89 opgenomen onder de titel ‘De Tragoedia et Comoedia’. Het citaat vindt men op pag. 85, 2e kolom. - Een exemplaar van dit zeldzame boekje bevindt zich in de Bibliotheek en Leeszalen der Gemeente Rotterdam. Veel dank ben ik verschuldigd aan de bibliothecaris, Dr. F. Kossmann, en aan de conservator, de Heer C. Reedijk, voor de welwillende en efficiënte wijze waarop zij mij behulpzaam zijn geweest.

[p. 274]

De eis van een exitus infelix voor de tragedie is dus geen vondst van de Humanisten geweest, maar gaat terug op de late Oudheid.

Ten aanzien van Scaligers opvatting in deze doet zich nog een merkwaardige omstandigheid voor. Wanneer Van Hamel - evenals Spingarn - in hem de gezaghebbende theoreticus ziet van de exitus infelix, gaat hij uit van diens definitie in Poëtica I, 6:

In Tragoedia Reges, Principes, ex urbibus, arcibus, castris. Principia sedatoria: exitus horribiles. Oratio grauis, culta, a vulgi dictione auersa, tota facies anxia, metus, minae, exilia, mortes.

Het is hem echter blijkbaar ontgaan, dat in Lib. III, cap. 97, Scaliger tevens wijst op de betrekkelijkheid van exitus infelix of laetus als criterium voor het onderscheid tussen tragedie en comedie:

nam & Comoediae multae infelices quibusdam fines habent . . . nec minus laetae Tragoediae non paucae . . . ut nequaquam sit quod hactenus professi sunt, Tragoediae proprium, exitus infelix: modo intus sint res atroces.

Scaliger komt hier dus tot vrijwel dezelfde conclusie als later Hugo de Groot, ‘die, graecist als hij was, uitdrukkelijk verklaart een droevigen afloop niet als een kenmerk der tragedie te beschouwen, omdat vele Grieksche treurspelen dien missen’ (Van Hamel, pag. 85-86).

Het merkwaardige nu is, dat de 17de-eeuwers blijkbaar geen aandacht hebben geschonken aan Scaligers restrictie in Lib. III van zijn Poëtica en hem zonder meer als voorstander van de exitus infelix beschouwden. Behalve uit de felheid, waarmee Grotius zijn stelling als een nieuwe vondst poneert, valt dit af te leiden uit de wijze waarop Vossius in zijn Institutiones Poeticae van 1647 (Lib. II, cap. XI, 2) Scaliger bestrijdt:

Julio Scaligero lib. I, de re Poëtica cap. VI. definitur, imitatio illustris fortunae, exitu infelici, oratione gravi metrica. Ubi illud probare non possum, quod requirat exitum infelicem. Plurimum quidem id fit; sed non est de οὐσᾳ tragoediae. In multis enim id Graecorum tragoediis non videas; ut postea dicetur.

W.A.P. Smit.