De Nieuwe Taalgids. Jaargang 48

[p. 162]

De betekenis van de phonologie voor de linguistiek

De grote ontdekking van de Praagse phonologie (als reactie op de phonetiek) was, dat de kleinste spraakeenheden, de phonemen, van elkaar onderscheiden konden worden door (a) hun functie als woordconstituerend element (aan te tonen door middel van de commutatieproef) en, zoals later pas duidelijk is aangetoond, (b) hun positie ten opzichte van andere phonemen binnen het woord (aan te tonen door middel van een combinatieproef). Als reactie weer hierop, ontdekte de hedendaagse phonologie, dat phonemen niet uitsluitend door deze functie- en positiemogelijkheden worden gekenmerkt, maar evenzeer door hun acoustisch-articulatorische kwaliteìten, en dat deze laatste van belang zijn, voorzover zij in die mogelijkheden tot uitdrukking komen. (De ‘distinctive features’, bestudeerd door o.a. John Lotz en Roman Jakobson)¹⁾.

Het is voor het beschrijven van phonemen echter niet een kwestie van òf het één (functie- en positiekenmerken) òf het ander (acoustisch-articulatorische kenmerken), evenmin van zowel het één als het ander, maar het blijkt dat hun woordconstituerende functie en hun positiemogelijkheden bepaald worden door hun acoustisch-articulatorische eigenschappen. Iedere phonoloog die deze oorzakelijke samenhang niet in zijn studie verdisconteert schiet zijn doel voorbij (althans indien het doel is: phonemen te kennen en niet: eenzijdige phoneem-kenmerken).

De ‘distinctive features’ bepalen de functie van het phoneem als woordconstituerend element: De klank [b] is een ander phoneem dan de klank [p] in het Nederlands, ‘want’, zegt de phonoloog, ‘de klankvorm bak is een ander woord dan de klankvorm pak’. Maar de klankvorm bak als zodanig kàn alleen een ander woord zijn dan de klankvorm pak, doordat die twee klankvormen verschillen, en dus, in dit geval, doordat de [b] als klank verschilt van de [p].

Dat de ‘distinctive features’ van de phonemen corresponderen met de positiemogelijkheden, blijkt het duidelijkst als men de vocalen en consonanten in deze twee opzichten met elkaar vergelijkt: Niet alleen phonetisch verschillen de vocalen van de consonanten, evenzeer phonologisch, m.a.w., doordat de vocalen een andere acoustisch-articulatorische kwaliteit hebben dan de consonanten, hebben zij ook andere positiemogelijkheden²⁾.

Behalve voor deze meest grove onderscheiding tussen de phonemen van een taal, namelijk tussen consonanten en vocalen, gaat die correlatie ook op voor de genuanceerdere verschillen binnen die twee groepen afzonderlijk. Het duidelijkst kan dit worden gedemonstreerd aan de grootste groep, die van de consonanten. Beschouwen wij de zgn. consonantverbindingen. Hieronder verstaat men in de phonologie die consonantcombinaties die binnen één syllabe voorkomen. Uiteraard; want buiten de syllabe is iedere combinatie, d.w.z. opeenvolging, van twee consonanten mogelijk. Wat verstaat men onder ‘syllabe’? Anders gezegd (meer in de termen van de phonologie): Hoe moet de ‘syllabe’ worden gedefinieerd? Gezien de bovenstaande beschouwing over de correlatie tussen phonologische en phonetische kenmerken, moeten in een definitie beide soorten kenmerken worden opgenomen, en moet de

1) Zie: Roman Jakobson, C. Gunnar M. Fant en Morris Halle: Preleminaries to Speech Analysis. The distinctive features and their correlates. ²Massachusetts, 1952.

2) Dit feit is aangetoond door J.D. O'Connor en J.L.M. Trim, in hun artikel: Vowel, consonant, and syllable - a phonological definition. (Word, vol. 9, No. 2, Aug. 1953).

[p. 163]

Fig. 1. De Nederlandse tweeledige consonantverbindingen aan het woorbegin. (Phonologisch gespeld).

Fig. 2. De Nederlandse tweeledige consonantverbindingen aan het woordeinde. (Phonologisch gespeld).

[p. 164]

oorzakelijke samenhang erin tot uitdrukking komen. De oplossing is een aldus gecombineerde definitie van een bestaande phonetische¹⁾ en een phonologische²⁾: ‘Die spraakgebruikseenheid die door twee minima van sonoriteit of door tweemaal plotseling aanzetten van de ademdruk afgegrensd wordt, en daardoor met niet meer dan één accent het woord mede-constitueert, is een syllabe’.

Ook bij de consonantverbindingen is de correlatie tussen acoustischarticulatorische kwaliteit van een consonant en zijn phonologische positie evident. (Zie fig 1 en fig. 2)³⁾.

Het blijkt dat, op één uitzondering na (st), de verbindende consonanten ten opzichte van elkaar wisselen van plaats, bij resp. anlaut en auslaut, en wel zó, dat telkens die consonant die van de twee phonetisch het dichtst bij de klinker staat, dit ook doet wat betreft de positie: Uitgaande van de klinker kan men dus, wat betreft de verbindende consonanten, spreken van ‘binnenpositie’ en ‘buitenpositie’. (‘Adjoining the vowel’ en ‘not adjoining the vowel’)⁴⁾.

Dit verschijnsel kan men als volgt voorstellen:

fl	a	lf	(flink; half)
fr	a	rf	(fruit; durf)
gl	a	lg	(glas; galg)
gr	a	rg	(gras; merg)
kl	a	lk	(klas; melk)
kr	a	rk	(krom; park)
pl	a	lp	(plek; hulp)
pr	a	rp	(prik; dorp)

1) Zie: H. Zwaardemaker Cz. en L.P.H. Eijkman: Leerboek der phonetiek, inzonderheid met betrekking tot het standaard-Nederlandsch. Haarlem, 1928. Blz. 242 vlg.: ‘Een gedeelte van den geluidstroom, dat door twee minima van sonoriteit, of door tweemaal plotseling aanzetten van den ademdruk afgegrensd wordt, willen wij klankgreep of syllabe noemen, tegenover lettergreep der schrijftaal’. (Spatiëring van de schrijvers).

2) O'Connor en Trim (vgl. noot 2) op blz. 162, geven de volgende phonologische definitie (blz. 122): ‘. . . the syllable may be defined as a minimal pattern of phoneme combination with a vowel as nucleus, preceded, and followed by a consonant unit or permitted consonant combination’. Dat hier sprake is van een cirkelredenering, blijkt uit het woord ‘permitted’, dat immers betekent: ‘voorzover de syllabe het toelaat’. Als men wil definiëren wat een syllabe is, mag men niet uitgaan van iets, dat uitsluitend gekend kan worden door de syllabe te kennen. (Bovendien ontbreekt in deze definitie de opmerking dat aan het begin en eind de consonant of consonantgroep eventueel kan ontbreken, m.a.w. dat een klinkeralléén een syllabe kan vormen). Als men niet tot een cirkelredenering wil vervallen, is men gedwongen tot de volgorde phonetisch-phonologisch, met vermelding van het causaal verband.

3) Uit deze tabellen kan men afleiden welk aantal combinatiemogelijkheden iedere consonant heeft:

s/z	t	r	l	k	p	g	f/v	w	m	n	ng	b	d	j
21	15	14	13	8	8	7	6	6	6	5	3	2	2	2

(Op grond van de distinctive features zijn de vormen die geschreven worden als f en v, resp. s en z, elk als één phoneem beschouwd).

4) Vgl. Eli Fischer-Jørgensen: On the definition of phoneme categories on a distributional basis. (Acta Linguistica, Vo. VII, 1952). In dit artikel zegt zij o.a.: ‘It is not at all rare to find particularly nasals entering into the category of phonemes never adjoining the vowels in clusters (position 2, type nta)’ (blz. 29 vlg.). Hierdoor lijkt het of het correlaat tussen phonetische kwaliteit van de n en de positie t.o.v. de klinker in een consonantverbinding, niet aanwezig is. Het probleem is echter slechts veroorzaakt door het gebruik van het woord ‘cluster’. Op een opeenvolging van consonanten als nta moet men niet de term ‘cluster’ toepassen, maar spreken van twee syllaben. Dan gaat men inderdaad uit van, zoals Eli Fischer-Jørgensen het noemt (blz. 29), een ‘“optimal” type of syllable’, en dan is men terminologisch consequent. Dat deze ‘“optimal” type of syllable is by no means so common as it appears from the classical textbooks of phonetics’ (blz. 29) is een heel andere zaak.

[p. 165]

sg	a	gs	(schim; daags)	sl	a	ls	(slok; hals)
sm	a	ms	(smak; soms)	st	a	ts	(stads)
sn	a	ns	(snik; dans)	sp	a	ps	(spat; hups)
tr	a	rt	(tros; hart)

Uiteraard zijn die consonanten die met elke andere aan het woordeinde verbonden kunnen worden, de s en de t, en ook de verbinding st, de enige Nederlandse morphemen die, uit één consonant bestaande, of uit een consonantverbinding, aan het woordeinde voorkomen (hij loopt; iets hoogs; het diepst). Immers: Het morpheem moet met ieder consonantisch woordeinde gecombineerd kunnen worden¹⁾.

Men kan zich nu afvragen, of het analyseren van een phonologisch systeem wel in strikte zin tot de linguistiek behoort, speciaal als men de consequenties trekt van De Saussure's uitspraak ‘Le signe linguistique est arbitraire’. Betreft de phonologie niet uitsluitend die over de hele wereld gebruikte, maar desondanks toevallige vorm van taal, de spraak? Bestudeert zij wel iets anders dan een specifieke ‘substance’? Uit phonemen is onze spraaktaal opgebouwd; maar de conditio sine qua non voor het bestaan van taal is het gebruik van waarneembare vormen; deze kunnen ook zijn: visuele tekens (b.v. het schrift gebruikt door doof-geborenen²⁾; of gebaren³⁾,) of tastbare tekens (b.v. Braille; of de in de hand van Helen Keller geschreven taalvormen)⁴⁾, geheel afhankelijk van de toevallig beschikbare ‘substance’⁵⁾.

1) Dat hierdoor in het taalgebruik de verbinding consonant plus t aan het woordeinde zeer frequent is, blijkt uit de cijfers betreffende de frequentie van consonantverbindingen in het Nederlandse taal gebruik:

st	nt	sch	cht	rt	kt	ft	ts	fr	gr	kl	lt	bl	br	dr	rk	ns	nk	tr	rg	sl	lk
15	12	10	7	5	5	4	4	4	4	3	3	3	2	2	2	2	2	2	2	1	1
mt	nst	kr	ks	ls
1	1	1	1	1

(Om dezelfde reden als vermeld op blz. 164 in noot 3) vallen onder verbindingen beginnend met f ook die welke gespeld worden als beginnend met v; wat hierboven gespeld is als cht betreft ook wat gewoonlijke gespeld wordt als gt (hij zegt b.v.). De getallen geven aan: Het aantal malen dat een verbinding in het Nederlandse taalgebruik (niet: in de Nederlandse woordenschat) voorkomt op 100 consonantverbindingen. (Dus: de verbinding ft is zo frequent, omdat de vorm heeft in het Nederlands zo frequent is). De niet in deze lijst voor komende consonantverbindingen komen minder dan éénmaal op de honderd voor. Deze cijfers zijn berekend in Rapport S 132 van het Mathematisch Centrum van Amsterdam: Over het vóórkomen van consonantverbindingen in de Nederlandse spreektaal, door Constance van Eeden en Gerda Klerk-Grobben.

2) Schrift is in bijna alle gebruiksgevallen een (van spraakklanken) afgeleide vorm van taal, een geheel van substituerende taalvormen. Voor de doofgeborene echter is het schrift, indien hem dit wordt aangeboden, primair. (Zie: A. Nanninga-Boon: Het denken van het doofstomme kind, Groningen, 1934). Ook echter van andere hem aangeboden taal is de visuele vorm primair, dus ook van spraak: het lipbeeld. (Bij actief spraakgebruik van de doofgeborene speelt ook het articulatiegevoel een grote rol).

3) Een linguistische studie over gebarentaal schreef: B. Th. M. Tervoort S.J.: Structurele analyse van visueel taalgebruik binnen een groep dove kinderen. (I Tekst. II Register enz. Amsterdam, 1953 (diss. Universiteit van Amsterdam).)

4) Voor Helen Keller, die doof en blind is, zijn de (in feite de spraaktaal substituerende) door Miss Sullivan in haar hand geschreven taalvormen primair. Zie: Helen Keller: The story of my Life. With her letters (1887-1901) and a supplementary account of her education, including passages from the reports and letters of her teacher, Anne Mansfield Sullivan, by John Albert Macy. London, 1904. (Men raadplege geen latere uitgave dan die van 1908).

5) Het essentiële verschil tussen taal en spraak wordt in dit verband uiteengezet in het artikel van W. Gs Hellinga en F. [Balk-]Smit Duyzentkunst: De verstaanbaarheid van congenitaal en praelinguaal doven als linguistisch probleem. (Tijdschrift voor doofstommenonderwijs, 24e jaargang, Augustus 1954).

[p. 166]

Tot de doelstellingen van de linguistiek behoort het vaststellen hoe die waarneembare vormen functioneren; niet: uit welke substantiële elementen zij zijn opgebouwd, en niet: hoe die elementen zich tot elkaar verhouden. Want het is duidelijk dat de verhouding tussen die elementen (in geval van spraak: tussen de phonemen) wordt bepaald door de aard van de ‘substance’ (in geval van spraak: door de aard van de spraakklanken), dus door een nietlinguistische gegevenheid.

Op grond van dit feit moet geconstateerd worden, dat de linguistiek de phonologie nodig heeft als een hulpwetenschap, die onmisbare gegevens verstrekt voor het onderscheiden van linguale en extra-linguale vormmomenten. Zonder de phonologie is dus een linguistische analyse niet mogelijk. Maar de phonologie als zodanig valt niet binnen de linguistiek als autonome wetenschap.

F. Balk-Smit Duyzentkunst.