De Nieuwe Taalgids. Jaargang 48

Verliest de Nederlandse cultuurtaal streektaalschakering?

Vele jaren heb ik gemeend dat er bij de algemeen-beschaafd sprekenden min of meer bewust een streven was naar een Nederlands zonder streektaalkleur. Deze mening berustte meer op gevoel dan op exacte gegevens. Verschillende uitingen van leerlingen in de laatste jaren evenwel brachten mijn mening niet alleen aan het wankelen, maar noopten me zelfs liever aan te nemen, dat althans een belangrijk deel van intellectueel Nederland er waarde aan hecht een Nederlands te spreken dat door kleur zijn afkomst laat horen. Ik aanvaardde bij mijn onderwijs dan ook Nederlands met streektaaltint.

Van het symposion van de Dialectencommissie te Amsterdam op 29 December 1953, waarop Prof. Van Haeringen en de heer Entjes de kwestie ‘dialect-cultuurtaal-onderwijs’ bespraken, ging ik ietwat verward naar huis. Betogen en discussie hadden me in een situatie gebracht soortgelijk als die van Beatrijs, als Rutten haar laat zeggen: ‘Ik wankel tussen willen en niet willen op het scherp van mijn besluiteloosheid, lief’. En het is beter in dezen niet te weifelen, aangezien het hier niet alleen een taal-, maar in niet mindere mate een onderwijskwestie betreft: kunnen we bij onze instructie eindigen bij Algemeen Nederlands met streektaaltint of moeten we trachten tinten weg te werken?

Een gesprek met Prof. Van Haeringen bracht me aanvankelijk niet veel verder. Ten slotte waren we het er over eens dat het geen kwaad zou kunnen eens wat exacte gegevens te krijgen. Deze zouden weliswaar geen zekerheid kunnen verschaffen, maar wellicht een aanwijzing. Ik opperde het voorstel enige vragen te stellen aan bijv. een 500 mensen uit het bedrijfsleven; het

[p. 29]

apparaat hiervoor is op het Nederlands Opleidings-Instituut voor het Buitenland, waar ik werk, wel aanwezig. Omdat de heer Van Haeringen het niet waarschijnlijk achtte dat ook scherp geformuleerde schriftelijke vragen in deze kring voldoende zouden worden beantwoord, heb ik eerst een steekproef genomen. Dit had een negatief resultaat: de ondervraagden bleken zelfs na een uitvoerige mondelinge uiteenzetting niet te beseffen waar het eigenlijk om ging. Of dit aan mijn methode of aan hun sluimerend taalbesef lag? Maar daar niet van. In elk geval, ik moest aan andere weg zoeken. Daarom keerde ik terug tot een bescheidener onderzoek, waarover mijn gedachten reeds eerder waren gegaan: het ondervragen van mijn eigen leerlingen.

Ik meen te mogen aannemen dat deze behoorlijk taalbewust zijn: als ze aankomen wordt er een phonogram van hun taal gemaakt; door middel van het terugdraaien op de bandopnemer worden in gezamenlijke waarneming hiervan de eigenaardigheden vastgesteld; wekelijks wordt per groep een uur besteed aan spreken en het beoordelen daarvan; na een jaar wordt er weer een phonogram op de band getrokken, dit wordt vergeleken met de eerste, enz.

De naar boven aangeduide methode taalrijp gestoofde jongelui heb ik de volgende vragen gesteld:

1.	Naam en voornaam.
2.	Plaats, datum en jaar van geboorte.
3.	In welke plaats(en) hebt U de lagere school bezocht?
4.	In welke plaats(en) hebt U het V.H.M.O. gevolgd?
5.	Werd er op de door U bezochte scho(o)l(en) door de leerlingen dialect gesproken?
6.	Werd er op de door U bezochte scho(o)l(en) door de leerlingen dialectisch getint Nederlands gesproken?
7.	Kunt U iets vertellen over de taal die door Uw onderwijzers en leraren werd gesproken?
8.	Wordt er bij U thuis dialect gesproken?
9.	Wordt er bij U thuis dialectisch getint Nederlands gesproken?
10.	Kunt U iets over de taal van Uw vader en/of moeder mededelen?
11.	Streeft U er naar een Nederlands te spreken waarbij men niet kan horen uit welke streek U afkomstig is?
12.	Streeft U er naar een Nederlands te spreken dat de kleur van Uw streektaal heeft behouden?

Vóór de beantwoording van deze vragen heb ik die stuk voor stuk uitvoerig met de ondervraagden behandeld en nauwkeurig besproken wat de bedoeling van elke vraag afzonderlijk en de bedoeling van de vragen in zijn geheel was. Gedurende de beantwoording à tête resposée, die in groepen van ongeveer twintig plaats vond, had ik nog gelegenheid kleine misverstanden op te lossen.

Teneinde enig inzicht te krijgen in de meningsverhouding der verschillende streektaalgroepen heb ik deze grofweg verdeeld in: Brabants-Limburgs-Frankisch (B.L.F.), Hollands-Frankisch (H.F.), Saksisch (S.) en Fries (Fr.). Omdat een niet te veronachtzamen gedeelte van de groep de jeugd in Indonesië heeft doorgebracht, heb ik het onderdeel Oostindisch-Nederlands (O.I.N.) toegevoegd.

[p. 30]

Het resultaat van het onderzoek was:

Aangezien ik niet wist welke waarde er aan de uitkomsten van een soortgelijk onderzoekje gehecht kan worden, daar het, hoewel behoorlijk voorbereid en nauwgezet uitgevoerd, m.i. een te kleine groep omvat, heb ik mijn licht opgestoken bij onze statisticus, de heer J. Koster, accountant Niva. Deze meende, dat de resultaten zouden moeten worden vergeleken met die van een onderzoek buiten de kring van het N.O.I.B. Mochten de resultaten hiervan de eerste dekken, dan zou wel mogen worden aangenomen, dat de groep ‘intellectuelen’ in Nederland streeft naar een niet dialectisch getinte cultuurtaal.

Op grond hiervan hebben 68 van mijn leerlingen een vragenlijst laten invullen door een familielid of kennis van dezelfde ontwikkeling als zij. Bij de bespreking van de ingevulde lijsten heb ik 12 laten vallen, omdat het me

[p. 31]

voorkwam dat de voorlichting bij het invullen niet voldoende was geweest. Er bleven dus 56 antwoorden over waarvan 49 een voorkeur voor niet getint en 7 een voorkeur voor getint Nederlands geven. In procenten uitgedrukt is dit:

zuiver: 87%
getint: 13%.

Dat mijn leerlingen iets meer voor getinite cultuurtaal voelen is mogelijk mijn invloed: ik dring mijn voorkeur voor getint Nederlands aan niemand op, maar ik steek toch ook niet onder stoelen en banken dat ik het verlies van streektaalkleur een gemis vind.

In elk geval wijst dit gecombineerde onderzoek uit dat een grote meerderheid der ondervraagden streeft naar een ongeschakeerde cultuurtaal en dat er statistisch geen overwegende bezwaren bestaan aan te nemen, dat deze neiging bij de ‘intellectuelen’ vrij algemeen is. De kans dat deze neiging zal dooroliën is niet theoretisch. De ‘gevoelsveronderstelling’ van Prof. Van Haeringen dat er een streven is naar een cultuurtaal-van-vreemde-smetten-vrij, is er op grond van de door dit onderzoek aan het licht gekomen feiten dus niet zo ver naast.

Welke tegenkrachten in de toekomst nog in werking kunnen komen is natuurlijk niet te zeggen. Het is niet onmogelijk dat de ‘hogere’ groep bij het algemeen worden van haar taal, zelfhandhaving gaat zoeken in locale taalkleur; mogelijk sluiten bij het verslappen van nationale banden ‘stam’-groepen zich aaneen en demonstreren dit in het gebruik van de ‘stam’-taal. Maar dit zal zich zeker niet eerder openbaren voor het stof van ons geslacht zal zijn verwaaid. Daarom lijkt het me niet geheel van belang ontbloot acte te nemen van het huidige taalstreven.

Over de verkregen gegevens nog enige opmerkingen.

Streektaaltrots komt het sterkst bij de Friezen naar voren. Toch gaat ook voor hen deze blijkbaar snel verdwijnen als ze buiten de provincie alleen komen te staan, wat ik meen te mogen afleiden uit antwoorden als: ‘Moeder is Friezin maar kent weinig meer van haar taal’; ‘Vader spreekt alleen nog Fries als hij in Friesland komt, maar hij zegt dat hij het niet goed meer kent’.

Zuid-Limburgers van het platteland en Twentenaren geven de Friezen weinig kamp; vooral de ‘Twenten’ zijn vrij fel (Hengelo niet?).

Zeeuwen, Zuidhollandse-eilanders en Westfriezen gedragen zich ten opzichte van de cultuurtaal op vrijwel dezelfde wijze als provincialen ver van ‘Holland’: het procent gezinnen waar nog dialect gesproken wordt is er volgens mijn onderzoek weinig lager dan in Groningen en Zuid-Limburg.

De Franken tonen zich in het algemeen vrij lauw tegenover hun dialect; merkwaardig is dat de Rotterdammers een voor stedelingen sterk streektaalbewustzijn hebben. Ook bij de Saksers is schaarselijk warme streektaalgenegenheid te bespeuren. Van de laatste zijn de Groningers het minst geestdriftig; ze beschouwen het dialect als object voor tijdverdrijf waarmee men zich geamuseerd kan bezighouden, maar dat weinig waarde heeft (één van de tien Groningers voor getinte cultuurtaal). Dit heeft me als Groningerdialectbeoefenaar teleurgesteld; dat moest me even van het hart.

Mijn gegevens bevestigen wat op grond van ‘gevoelswaarneming’ gemeenlijk wordt aangenomen: het gebruik van het dialect gaat snel achteruit; de steden zijn de streektaaldegeneiators; de versteedsing van het platteland is een misselijk teken.

R. Kuitert.