De Nieuwe Taalgids. Jaargang 46

[p. 104]

Indonesische klanken in oud-vaderlandse mond.

Het is eerst sinds de laatste jaren dat het Maleis, of, zoals de moderne vorm daarvan thans algemeen wordt genoemd, het Indonesisch, hier te lande op wat ruimere schaal wordt beoefend. Het aantal Nederlanders immers, dat zich, gedwongen of vrijwillig, al of niet met geestdrift en op meer of minder grondige wijze met deze taal bezig houdt, is heden ten dage waarschijnlijk wel groter en in elk geval meer algemeen over ons volk verspreid dan in vroeger jaren, toen slechts voor een aantal beperkte en nauwomschreven groepen het Maleis een studievak vormde. Mogen er thans van deze groepen wel enkele zijn weggevallen - ik noem slechts de Bestuursambtenaren en Indische officieren - daartegenover staat toch het feit, dat, door een samenwerking van verschillende omstandigheden, in de sinds de oorlog verstreken jaren het Indonesisch hier in Nederland een veel levender begrip is geworden dan in de decennia daarvóór. Toch vormde ook die toenmalige stand van zaken nog één jubelende lofzang op de Nederlandse belangstelling voor deze taal, wanneer wij de toestanden in ogenschouw nemen, die vroeger eeuwen op dit gebied te zien gaven.

Gedurende de twee eerste eeuwen van het Nederlandse contact met Indonesië was het daarmee nu niet al te rooskleurig gesteld.

‘...Dese tael ghenaemt Malayo wert vermaert ende ghehouwen voor die courtoyste ende gheschickste van gheheel Orienten. Ende die in Indien die sprake van Malaye niet en can, die en mach niet me, ghelijck bij ons het Fransoys...’ - zo wist weliswaar reeds in 1596 Jan Huygen van Linschoten, onze eerste berichtgever over de Indische Archipel, zijn landgenoten over het Maleis mee te delen, een uitspraak echter die bij ons nu geenszins de verwachting moet wekken, als zouden deze eerste Nederlanders die met het Maleis in aanraking kwamen, zich ook reeds terstond met gretigheid op zijn beoefening hebben geworpen. Een brandende filologische belangstelling vormde nu stellig niet de meest uitgesproken trek van de gemiddelde Compagniesdienaar, een slag van lieden die, naar een toenmalig gezegde, nog maar al te zeer ‘met hunne gebreken vergeselschapt quamen.’

Trouwens ook de vele andere aspecten die de Indonesische cultuur en samenleving boden, vormden voor de doorsnee employé der Edele Compagnie nog maar al te vaak zaken, waar men, mocht men er al onverhoopt mee in aanraking komen, niet dan onbegrip en dus désinteresse voor over had. Een hunner bijvoorbeeld, aan het hof van de sultan van Bantam op de statige Javaanse hofdansen onthaald, maakt zich hier in de volgende en voor die tijd nog uiterst gemodereerde bewoordingen van af:

‘...De armen en voeten worden langsaem voortgeschoven, het hooft en bovenlijf hielt ze gedurigh voorover; dit quam mij misselijk voor, kunnende daer geene de minste bevalligheit in vinden...’

Men was nu eenmaal voor andere zaken naar deze landen gekomen.

‘Oost-Indien houd' ick lief en weert’,

zingt dan ook een zekere F.G. Drieduym in 1670:

‘Het wort van menigh Man gepresen,
Want als het goet hier is verteert,
Soo kan men daer noch Joncker wesen.’

En nog in 1740 horen we een ander poëet, wanneer hij in het vuur van een lofzang op Batavia bij ongeluk ook even vormen van Indonesische cultuur

[p. 105]

er bij haalt, zich beschaamd haasten deze nutteloze afdwaling te corrigeren met de woorden:

‘Zwijg van het landgebruik, dat nutter waar' bedekt,
Meld wat tot voordeel van de grote Koopstad strekt.’

Tegen deze achtergrond moeten we het dan ook zien, wanneer ook de Heren XVII in Patria gedurende vrijwel de gehele 17e en 18e eeuw de ‘nutter waar’ der zo begeerde producten als een aanmerkelijk aantrekkelijker materie hebben beschouwd dan het netelige vraagstuk van een enigermate serieuze beoefening der Indonesische talen in het algemeen en van het Maleis in het bijzonder.

Een poging om door het oprichten van een ‘Seminarium Indicum’ aan de Leidse Hogeschool in 1622 althans de naar het Oosten vertrekkende predikanten wat beter ter tale te doen zijn, heeft niet aan de opzet beantwoord.

In dit Bataviase gezelschap van liefhebberende dominees en de enkele Compagniesdienaar die dan als ‘taalkundig’ aangemerkt stond, moet nog wel even als loffelijke uitzondering de naam worden genoemd van een man, die, waren bij zijn dood in 1694 niet vrijwel al zijn aantekeningen verloren gegaan, zonder twijfel werk van betekenis zou blijken te hebben geleverd. Ik doel hier op de persoon van Herbert de Jager, die naast een waarschijnlijk vrij grondige bekendheid met het Maleis, tevens Javaans en Perzisch kende en hierdoor in de toenmalige woestenij der Nederlandse beoefening der Indonesische talen als niet veel minder dan een groene oase aandoet. Na in Leiden maar eventjes dubbel te zijn gepromoveerd, toog deze boerenzoon ‘uyt het veen of daeromtrent’ naar Batavia, waar hij al spoedig gold als iemand die ‘in de Orientaelse taelen seer verre was geavanceerd’, ja, van wie het zelfs heette, dat hij ‘genoegsaem alle bekende taelen kundig was....’

Dat intussen het merendeel zijner tijdgenoten hier naar alle waarschijnlijkheid hun schouders over zullen hebben opgehaald, blijkt wel uit het beschamend lage bedrag van 165 rijksdaalders, dat bij zijn dood de veiling van zijn voor die tijd uiterst belangrijke boekerij en nagelaten handschriften heeft opgebracht, kostbare geschriften, die overigens reeds spoedig bijna alle verloren gingen, immers, zoals een der zeer enkelen die hier oog voor had spijtig opmerkt: ‘zijnde schier niemand bij ons curieus.’

Gedurende de twee eerste eeuwen van onze betrekkingen met het Indonesische eilandenrijk beperkte de beoefening van het Maleis zich dan ook tot niet veel meer dan het verwerven van de meest hoognodige kennis, die het zuiver commerciële contact met ‘die natie’ (= de Inheemsen) nu eenmaal onvermijdelijk maakte. Dat het hierbij in 1663 (dus 67 jaar na de eerste vestiging) kon voorkomen, dat men in Batavia nog tot de ontdekking moest komen, in officiële missive's aan Indonesische machthebbers zonder het minste bezwaar formules tot lof van de Profeet en een bede om overwinning op de Christenen te hebben afgeschreven (weliswaar betrof het hier dan naar alle waarschijnlijkheid wel een paar Arabische passages), moge dan verder nog enig idee geven van de stand van deze taal-‘beoefening’!

In deze geringe geneigdheid der eerste Nederlanders om zich enigermate vertrouwd te maken met het Maleis - om van de andere Indonesische talen dan maar niet eens te spreken - moeten we dan ook de hoofdoorzaak zien van de bij hen nog al eens aan de dag tredende neiging om Indonesische woorden zonder al te veel scrupules tot hun meer vertrouwd in de oren klinkende klanken om te smeden.

Dit beperkte zich overigens niet tot de Indonesische talen.

[p. 106]

‘...Een grappig voorbeeld hoe onze vaderen ook met Europese talen omsprongen - zo lezen we in het standaardwerk “Priangan, De Preanger-Regentschappen onder het Nederlandsch Bestuur tot 1811” (dl. II, p. 744) van Dr. F. de Haan - vindt men in Jan van Riebeeck's Dagregister (II, 100). Er is daar sprake van een (bij Kaap de Goede Hoop liggend) Engels schip, dat door hem herhaaldelijk “de Egel” is genoemd; nu het eindelijk de Kaap verlaat en hem 't beeld aan de boeg laat zien (waaraan het zijn naam ontleent), zegt hij dat het “beter een arent off ander vogel” gelijkt; hij had dus aan de spiegel blijkbaar “The Eagle” gelezen....’

In dit licht gezien, valt het dan ook niet te verwonderen, dat de Indonesische talen, die de onzen immers nog heel wat verder uit het gehoor lagen, ook nog al eens aanleiding hebben gegeven tot omvormingen in vaderlandse zin, die niet zelden een hoogst curieus karakter dragen. Op de aangegeven en de daaropvolgende bladzijden van zijn boek geeft Dr. De Haan een kleine bloemlezing van deze aan het Nederlandse spraakorgaan aangepaste Indonesische termen en namen, zoals hij die uit oude Compagniesgeschriften, journalen, reisbeschrijvingen etc. heeft bijeengezocht. Voor de lezer, die er wellicht niet zo spoedig toe zal komen zelf de vier lijvige delen van ‘Priangan’ te gaan doorwerken, moge hier uit Dr. De Haan's werk, aangevuld met specimina die we nog zelf op het spoor kwamen, een keuze volgen:

In de eerste plaats kwamen natuurlijk voor deze verbastering in aanmerking de geografische namen uit de Archipel, waarmee de doorgaans weinig linguistisch aangelegde zeebonken der Compagniesschepen reeds dadelijk bij aankomst in het eilandenrijk werden geconfronteerd.

Het ten Noorden van Java liggende eiland Bawean bleek dan ook al gauw als de Baviaan veel beter in het gehoor te liggen; de bekende Christengemeente ten Zuiden van Batavia Depok werd alras de Bock; Djoewana (bij Semarang) werd Johanna; de rivier de Donan gemakshalve de Donau; het ten Zuiden van Straat Lombok liggende eilandje Poelo Penida, ten onrechte ook wel genoemd Poelo Pandita (pandita = o.m. godsdienstleraar, dominé), bleek bij de onzen toch nog het best bekend onder de naam Bandieten-eiland. In hoeverre in dit laatste wellicht de waardering ligt verdisconteerd die de eerste Calvinistische predikanten bij het Compagniesvolk genoten, wil ik hier in het midden laten. Dat de waarlijk niet vrijzinnige Coen voor bepaalde van deze geestelijke herders in een brief aan Heren XVII (1614) intussen geen vleiender kwalificatie wist te bedenken dan ‘plompe, onbesnedene ydioten’ of, in het gunstigste geval, ‘geleerde lyeden van opgheblasen ende onvreedtsamen quaden gemoet’ die bij hun Evangelieverkondiging ‘niet dan quaet ende groote onruste veroorsaekt’, geeft overigens wel te denken.

Op dezelfde wijze als het evengenoemde eilandje werd de ten Zuiden van Celebes liggende eilandengroep der Boegeroen tot de Boezeroens, terwijl het bij Timor liggende eilandje Wetter (ook wel Wettar) zelfs door een geleerde als Rumphius nog maar gemakshalve Etter wordt genoemd; het eiland Noesa Telo wordt door de bekende Valentijn als Noordse Tel aangeduid; de op Sumatra gelegen plaats Kota Renah wordt tot Catharina; het in het Soerabaiase gelegen Sidokari blijkt als Soetekerry toch vertrouwder in de oren te klinken, evenals voor Krawang, Karrewangh in zwang raakte. Ook tot goed-Hollandse namen nam men bij deze vervormingen wel zijn toevlucht: zo werd het Sumatraanse gewest Djambi tot het wel zeer weinig geografisch klinkende Jan Baay.

Dat dit weinig scrupuleuze omspringen met vreemde geografische namen zich

[p. 107]

natuurlijk ook tot de buurlanden van Indonesië uitstrekte, moge uit een enkel voorbeeld blijken: de op het Aziatische vasteland gelegen stad Tutecorijn stond zo bijvoorbeeld bij de onzen algemeen als Zoete Krijn te boek, terwijl Tirupapaliyur nooit anders dan als Tierepopelier werd aangeduid.

Dat ook namen en titels van Indonesische gezagsdragers voor de Nederlandse oren pasklaar dienden te worden gemaakt, zal wel zonder meer duidelijk zijn.

In een der 17e-eeuwse journalen kunnen we zodoende een Maleise sultan aantreffen, die naar het gebruikelijke Maleise vorstenpraedicaat ‘Jang Dipertoean’ (‘Hij die tot Heer (over ons) is gesteld’) gemakshalve maar onder het goed-vaderlands klinkende Jan de Petoean te boek staat. Deze braaf-Hollandse naam werd overigens wel meer te hulp geroepen. Zo vinden we op de oudste kaarten van Batavia een bepaald stuk land steevast aangeduid als het land van Paep Jan, naar de ‘pabéjan’, het tolhuis van de regent van Jacatra, dat daar gelegen was.

Hoezeer aan de evenaar in de verbeelding van onze vaderen de geldbuidel immer een centrale plaats heeft bekleed, moge blijken uit de Bantamse hofgrote Kjai Mas Dipaningrat, die als Keey Maes de Penninghraedt in een zelfs bij uitstek officieel geschrift als het Daghregister van het Kasteel Batavia staat opgetekend. En om ook een voorbeeld van buiten Indonesië te geven: het meer plastische dan majesteitelijke praedicaat voor de machtige Groot-Mogol van het vasteland van India, Aurangzeb, luidde Orang Zeep (orang = Mal.: mens) of ook wel Orang Chef. Naast de benaming der lieftallige Japanse geisha's, ‘dewelke sij Keesjens noemen’, zoals een uit Decima terugkerende reiziger ons met gezag weet mee te delen, geef ik hier dan nog de term waaronder in het 18e-eeuwse Batavia de aldaar woonachtige Boeginezen bekend stonden: de Bokjes of Bokkinezen.

Ook de gekerstende en vrijgelaten slaven die als Mardijkers (van het nu langzamerhand wel geen nadere verklaring meer behoevende merdèka) bekend stonden, behoren tot deze categorie. De daarbij gemaakte associatie met de inwoners van het plaatsje Mardijk (bij Duinkerken), indertijd een berucht zeeroversnest, kan verder nog enig licht werpen op de mate van appreciatie die deze lieden bij de onzen genoten.

Bij de dierennamen stuiten wij dan allereerst op de machtige koningstijger, de matjan, die in de wandeling als Maat Jan bekend stond; verder de bekende ka kap-vis die kaalkop werd genoemd en, wederom onder gebruikmaking van de zo populaire naam Jan, de krekel - djangkrik - die Jan Kriek heette.

Dat pakje an voor pakéan - kleding(stuk) - en mankommetje voor mangkok - kopje - vooral in soldatenmilieu's ingeburgerde termen waren, mag intussen minder verwondering wekken dan het curieuze mijn man voor mèmang (het Maleise woord voor ‘natuurlijk’).

Sanskritisten kan het wellicht interesseren, dat hun heilige Brahmanentaal, het Sanskrit of Samskrtam, in de dagen der Edele Compagnie wel eens zonder veel omhaal als 't Zwamkerdamsch werd aangeduid.

Fraai is ook de volgende door De Haan aangehaalde passage uit een der dichterlijke ontboezemingen dier dagen, waarin een lyrische beschrijving wordt gegeven van enige in een prauwtje spelevarende Bataviase schonen:

‘Zij gaan zeer rein, met baaitjes fijn,
Ofzy waren de bruid;
's Nagts zy in een praatje vare,
Met haar aangename spel...’

[p. 108]

Ietwat vreemd schijnen de als lekkernij aangeboden lansen, zo we achter deze weinig tot toetasten nodende versnapering niet de smakelijke langsepvruchten hebben te zoeken, overigens zelfs door een botanicus van het formaat van een Rumphius nog aldus aangeduid. In dezelfde categorie hebben we de ‘milie, anders Turkse terwe en in Ternate bira casteele (bira = Ternat.: “rijst” en castila = “Castiliaans, Spaans”) of biercasteelen genaemt’ onder te brengen, evenals de benjamin of benzoë.

Meer op zich zelf staat hangmat voor amat (= zeer, ten zeerste).

De verzamelplaats in de voorhof van een Javaanse vorstenwoning, de paséban, heette algemeen de passeerbaan.

In de geografische groep horen nog thuis het Meuselaar Eiland voor het voor Sumatra's Westkust liggende eilandje Poelo Mensala; Jonck Ceylon voor de kaap Oedjoeng Salang en Lekker divas voor de eilandengroep der Lakkadiven.

Het Ternataanse geslacht Tomagola werd, naar analogie van ‘de wilde Tartaren, dewelke hedendaags Opper-Indien bezitten en die men in 't algemeen Mogollen noemd’, als de Tamme Mogollen aangeduid.

En om deze kleine bloemlezing tenslotte te besluiten: het wel bij uitstek tot de verbeelding sprekende slokhaan voor slokan - sloot, greppel -, terwijl voor de Soendanezen of Soendaërs, die nog al eens de omstreken van Batavia onveilig plachten te maken, een bevredigende aanduiding werd gevonden in de term Sondaars.

Het bovenstaande moge enige indruk geven van de aan Indonesische termen ontleende Nederlandse volksetymologieën, zoals deze in de dagen der V.O.C. aan de evenaar het licht zagen.

W.A. Braasem.