De Nieuwe Taalgids. Jaargang 46

[p. 31]

Jacob van Lennep over Hollandse aanspreekvormen in het midden van de negentiende eeuw.

Van Lennep's belangstelling in de moedertaal bleef niet beperkt tot zijn geestige spot met de schoolmeesterachtige grammatika. Ook in zijn Vermakelijke Spraakkunst (1865) kan men aardige gegevens vinden omtrent het werkelijke familiare en ‘platte’ taalgebruik in zijn omgeving. In dit aardige boekje leest men o.a. over de aanspreekvormen de volgende schertsende passage:

‘Zij, die voor vijftig jaren fatsoendelijk Nederduitsch spraken, plachten voor gij, te zeggen uwee: dát is nu uit de mode, behalve bij sommige kindermeisjes, en in de plaats daarvan is in zwang gekomen u. De uitvinding van dat u (in u zegt, u weet, enz.) wordt ten onrechte toegeschreven aan Prof. Brill. Men heeft haar te danken aan fatsoendelijke novellen-schrijvers, die 't woord reeds bezigden lang voor dat de “Spraakleer” van den heer Brill in 't licht kwam’.

Dr. Schönfeld vestigde onlangs mijn aandacht op een dramatisering van deze mededelingen in De lotgevallen van Klaasje Zevenster 1866 (IV, hoofdstuk II), dat bij de uitvoerige besprekingen over dit onderwerp, voorzover mij bekend, tot nu toe onopgemerkt is gebleven. Omdat dit boek tegenwoordig niet meer binnen ieders bereik is, geven wij dit gesprek tussen Klaasje en Dominee Bol onverkort weer.

‘Foei Dominee!’ zeide Klaasje, begint u reeds den eersten dag met mij te prijzen en ijdel te maken?

‘Tut! tut!’ zeide Bol: ‘wees maar niet bang: ik zal 't je even goed zeggen, als je iets zegt of doet, dat mij niet aanstaat; en om je dat te bewijzen, zal ik maar dadelijk beginnen met je te vragen waarom je telkens tegen de Nederduitsche spraakkunst zondigt, die je toch grondig geleerd hebt, en u in den eersten naamval gebruikt’.

‘Ik... “u”? vroeg Klaasje, verwonderd opziende: “hoe meent u dat? “Wel! daar doe je 't alweer? hernam Bol: “hoe meent u dat? Is dat nu gezond en gangbaar Hollandsch?’

‘Maar Dominee!’ hernam zij al lachende, en half onzeker of 't hem ernst was of niet: ‘moet ik dan zeggen “hoe meent gij dat?” - dat zou toch geweldig stijf klinken.’

‘Dat zou 't ook,’ zeide Bol: ‘en zoo spreekt niemand dan deze of gene verwaande ondermeester.’

‘Of,” vervolgde zij: “hoe meen jij dat?” dat klinkt plat.’

‘Zoo doet het,’ zei Bol: ‘en ik zou het zelf niet bezigen, tenzij om nadruk op het woord te leggen.’

‘Of,’ ging zij voort, ‘zooals ik als kind dikwijls hoorde’ - en hier deed de herinnering van de met moeite afgeleerde Jordaantaal haar een weinig kleuren, ‘hoe meent uwee dat?’

‘Grammaticaal zuiver,’ merkte Bol aan: ‘en volkomen te verdedigen, ofschoon lang uit de mode en daarom te verwerpen.’

‘Maar hoe moet ik dan zeggen?’

‘Wel! doodeenvoudig: hoe meen je dat?’

‘Maar dat is immers te familiaar, als men tegen zijn meerdere spreekt?’

‘Lieve meid,’ antwoordde Bol, het familiare is nu eenmaal in zwang gekomen en heeft, als ik reeds zeide, het deftige uwee, dat voor ‘Uw Edele’ gezegd werd, verbannen. Maar, omdat uwee uit de spraak verbannen is, omdat

[p. 32]

gij wel geschreven, maar in 't gewone gesprek nimmer anders als jij voorkomt, omdat jij triviaal klinkt en je wat familiaar, volgt daaruit, dat men moedwillig een taalfout maken mag? Ik weet, dat je ten deze je op het voorbeeld kunt beroepen van een legio schrijvers, en daaronder zeer verdienstelijke, die, tegen beter weten aan, zich aan dezelfde zonde schuldig maken.

‘Maar ik dacht,’ hernam Klaasje, ‘dat men u evenals uwee, voor een samentrekking van Uw Edelheid kon aanmerken.’

‘Ja,’ antwoordde Bol, ‘met dat beweren zoekt men 't wangebruik te verschoonen; maar het zou een samentrekking wezen, waar het zakelijke en voornaamste deel van 't woord mee verloren ging, en die daarom nimmer te verdedigen ware. Men kan van Dordrecht wel Dordt maken, maar geen Dor, van Gorinchem wel Gorkum, maar geen Goring; want men mag trecht uit het ene, noch hem of chem uit het andere wegsmokkelen: en waar blijft, als ik ‘u’ zeg, de geheele edelheid? Maar zelfs gesteld dat ‘u’ - in den eersten naamval altijd - te verdedigen ware en alzoo geschikt om uwee te vervangen, dan nog zou ik u 't gebruik er van afraden. Uwee luidde in zijn tijd stijf en burgerlijk, en werd nooit door aanzienlijke lieden gebezigd: zij, die het vroeger om geen geld van de wereld zich zouden hebben laten ontvallen, moeten dus nu evenmin ‘u’ zeggen. De buizen van grof wadmer, die de zeelieden in de zeventiende eeuw droegen, zijn door roode baaitjes vervangen. Zal, nu het wadmer in onbruik is, een fatsoenlijk man zich in 't baai vertoonen? - Daarom, zoo je mij genoegen doen wilt, en tevens zuiver spreken volg dan het verkeerde voorbeeld niet na, en bewaar ‘u’ voor den derden of vierden naamval; maar, komt de eerste te pas, schrijf dan gij of je en zeg gerust jij of je, zooals reeds voor twee eeuwen de deftige Hooft en de hofdichter Huygens deden, beide lieden, die wel wisten wat een goede toon was. 't Valt altijd licht het al te gemeenzame weg te nemen, door ‘mijn Heer’ of ‘Mevrouw’ er bij te voegen, of wel, indien men met lieden spreekt, tegenover welke men een eerbiedigen afstand meent te moeten bewaren, dan kan men elk verwijt van ongemanierdheid ontgaan, door den derden persoon te bezigen en bijv. te zeggen: ‘zal mijn Heer nog een kopje thee gebruiken?’ of: ‘die muts staat Mevrouw allerliefst.’

‘Ik hoop mij uw terechtwijzing ten nutte te maken,’ zeide Klaasje: ‘maar ik vrees, ik vrees! Het zal mij, dunkt mij, onmogelijk zijn, tegen lieden van aanzien of van hoogere jaren je of jij te zeggen.’

‘C'est Ie ton qui fait la musique,’ hernam Bol, ‘en zoo je uitspraak maar niet gemeen of plat is, dat wil zeggen, zoo niemand aan je tongval kan hooren uit welken hoek van ons land je zijt, dan behoef je niet te vreezen, en dan zul je alle aanmerkingen ontgaan.’

Het is duidelijk dat Van Lennep door de mond van Bol in volle ernst spreekt om het jongere geslacht de les te lezen. Als vertegenwoordiger van de oudere generatie voelt hij een instinctieve afkeer van u, omdat het hem herinnert aan het ordinaire uwee, maar die tegenzin gaat schuil achter een theoretisch bezwaar: de casus-verwarring bij het voornaamwoord van de tweede persoon: u kàn immers niet anders zijn als een buigingsvorm! Bovendien voelt hij in zijn kring geen behoefte aan een afzonderlijk voornaamwoord dat afstand schept, en is voor hem je in alle omstandigheden voldoende. Tegelijkertijd is voor een jongere generatie (en wellicht bij een goed deel van de oudere) de beleefdheidsvorm u, waarvan de oorsprong verduisterd is, volstrekt onmisbaar geworden. Daarom is voor ons dit gefingeerde gesprek reëel, voor de taaitoestand op dit punt in het midden van de negentiende eeuw.

C.d.V.