De Nieuwe Taalgids. Jaargang 44

[p. 342]

‘Hij ging en kocht een zevenschot.’

‘Boer Naas, die maar een boer en was,
nochtans was scherp van zin,
hij ging en kocht een zevenschot,
en stak daar kogels in’ (G. Gezelle).

Het W.N.T. VI, 308, β schrijft sub ‘heengaan’: ‘In de taal van het dagelijksch leven (bij de burgerklasse), meestal overdrachtelijk, t.w. zonder dat aan een werkelijk zich in beweging stellen wordt gedacht. Een begin maken met het verrichten van de handeling in den door het voegw. en verbonden volzin genoemd. Dikwijls maar een tamelijk omslachtige manier om aan te kondigen dat (ook wel om aan te wijzen hoe) men deze of gene verrichting zal (of moet) gaan doen.’

Dan volgen als voorbeeld, alle uit het werk van Wolff-Deken, o.a.: Je zet de plank vast in de schaafbank: dan ga je heen en neemt de schaaf. - De vroome lieden gaan heen, en leezen een boek. - Zij gaan heen, en stooten die planten in een vijzel tot brij.

Het W.N.T. verwijst naar 't Friesch. Wdb. sub hinnegean en neemt daaruit (vertaald) over: ‘Ik scil hinnegean en gean hinne’, n.l. ‘ik zal heengaan en gaan heen.’ 't Friesch Wdb. zelf vertaalt hinnegean met ‘te werk gaan’.

Boekenoogen “De Zaansche Volkstaal” sub heengaan - ook genoemd t.a.p. in W.N.T. - omschrijft de betekenis: “Ook tot aanduiding van het begin eener handeling, zonder dat er van gaan sprake is.” Als voorbeelden geeft het: Je gaan heen en je neme 'en droge doek, en dan wrijf je de was er goed uit. - Je kijke of 'et in orde is en dan gaan je heen en je hefte (hecht) de kous af. - Hij ging weer werken heen. - Ik zel maar weer peuzelen heengaan (langzamerhand het werk hervatten).

Ter Laan, N. Gr. Wdb. sub hingoan deelt mee: ‘Ik bin hingoan in 'k heb ter vot hinschreven. Van deze uitdrukking wordt door velen bijzonder veel gebruik gemaakt, zodat er van de letterlike betekenis zelfs geen spoor meer over is. Bijv. tot een zieke: Goa hin in goa nou vot mor liggen. Ik bin hingoan in heb 'n piep aanstoken.’

Draaijer² noemt sub hendôn voor het Deventers “tu bink henegoan (vervolgens ben ik)”. Jammer, dat hij de zin niet heeft afgemaakt; hij wekt de indruk geheel volgens de gro., fri., za. wijze te eindigen. Wanink, Twe.-Achterh. Wdb. sub hen 4 althans kent ook: Goat hen en dôot miej ne siegare = Kom, geef mij 'n sigaar.

W.N.T. IV, 53, sub gaan geeft vele voorbeelden van gaan + persoonsvorm met de betekenis: zich gereedmaken of op het punt staan, beginnen met wat de infinitief noemt. De enige overeenkomst met gaan + en + persoonsvorm is, dat aan geen werkelijke beweging meer gedacht wordt. De betekenis is echter geheel anders.

Er zijn dus blijkbaar twee gelijkwaardige vormen: 1) die van Gezelle: gaan en + persoonsvorm. 2) die van N. Holland, Friesland, Groningen, enz.: heen gaan en + persoonsvorm. Daar Boekenoogen ze beide noemt, mogen we ze wellicht respect. aanduiden met de termen fra. en fri.-sa. Het feit, dat het W.N.T. van 2, de fri.-sa., alleen citaten noemt uit Wolff-Deken, zoals reeds is opgemerkt, is opvallend. Is misschien in N. Holland de vorm zonder heen jonge import?

Vermoedelijk mogen we dan de geciteerde voorbeelden van de dames

[p. 343]

W. - D. wel toeschrijven aan Aagje, de Noordhollandse: zij zal ze van huis uit hebben gekend, daar ze immers een echt volkskind is geweest? De besproken uitdrukking kan dan tevens een wegwijzing zijn naar de ‘ontknoping’ van het mandelige werk onzer schrijfsters. Want, wat het W.N.T. ook moge beweren, meer dan tot de dagelijkse taal van de burgerklasse behoort de uitdrukking (heen)gaan en + ww. tot die van het gewone volk; voor N. en O. Nederland is dat althans zeker.

In een Gronings dorpsmilieu noteerden we uit een schoolopstel over een kind, dat in een vijver was gevallen, maar gelukkig door een agent van politie werd gered:

‘Een politie hoorde ons roepen. Toen hij zag, dat Antje in het water lag, ging hij heen en trok zijn jas uit en sprong er in.’

In Drente noteerde ik: As ik jo was, ik gung hen en verkofde de boel. - Jans gung hen en huul de dokter. - Rondkommen (teneinde raad) wazze, en daorum gunge hen en ruupe ien van de naobers. - 't Hagelde zo, dat paartie (sommige mensen) gungen hen en deden de blinden dicht, dat hör de glazen niet kepot weuren.

Uit de N. Dre. Crt. overgenomen: ‘Aj ies hengungen en ie meuken oeze aole oven waer in nödder! - As ik nou ies hen gung en ik kofte een pet veur hum ... - Wilm geet hen en krig 'n brugge (boterham) in de haand. - Dat, wij bint dan maor hen gaon en wij hebt un nije kocht.’ - (schrijver uit Hooghalen).

En uit de Dre. Crt. van 11/9 1852: ‘Deze geit veelal de gewoonte hebbende om te schreeuwen, ging de zuster van A. heen, en bond het dier haar kouseband om den bek.’

Deze laatste zin is van de plaatselijke correspondent der krant in Ruinen, stellig de schoolmeester, die in ‘klassieke’ stijl was getraind, maar desondanks de opwellingen van zijn dialectisch taalsubstrant niet kon onderdrukken - of, wat nog aannemelijker is - zich daarvan niet bewust was.

En nu de betekenis? Voorop stel ik daarbij, dat ik uitga van die in het Drents en dus alleen daarover conclusies durf geven. Hengaon en .... betekent er niet ‘Een begin maken met het verrichten van de handeling in den door het voegw. en verbonden volzin genoemd.’ Evenmin is het ‘maar een tamelijk omslachtige manier om aan te kondigen dat.... men deze of gene verrichting zal (of moet) gaan doen’. Beter is de omschrijving van het fri. en gro. Wdb.: te werk gaan. 't Gron. te waark goan is, volgens Ter Laan, volledig synoniem met hingoan en: ‘Goa te waark in dou d'r 'n beetje vazeline op.’

Helaas kunnen we W.N.T. nog niet raadplegen op werk. In 't dre. is de betekenis, ook van te waark gaon, gelijk aan dat in het gron. Maar toch zou ik die liever omschrijven met: komen tot wat het volgende werkwoord noemt. Want vrijwel altijd wil heengaan en + werkw. zeggen: na (lange) aarzeling of na (rijp) beraad of na advies verrichten wat het werkwoord noemt. De vorm dient dus tot uitdrukking van een ‘Aktionsart’. De overwonnen aarzeling zit in 't fri.: ‘Ik scil hinnegean en gean hinne’, het beraad in: ‘Hij ging en kocht een zevenschot’. Het eerste zouden wij vertalen met: ‘'t Is zoetjesaan meer dan tijd geworden; ik stap op’; het citaat uit Gezelle zouden wij weergeven met: ‘Boer Naas was maar een boertje, doch (vóór zijn vertrek uit de stad) kocht de slimmerd een revolver, die hij veiligheidshalve laadde’.

De oorsprong van de verbinding (heen)gaan en + werkw. blijkt W.N.T. IV, 39:

[p. 344]

‘XVIIde E. Voorheen werd Gaan, gevolg door een ander ww., en daarmede verbonden door het voegwoord en, gebezigd ter omschrijving, t.w. om te kennen te geven, dat de handeling, door het tweede ww. uitgedrukt, gaandeweg, langzamerhand geschiedde. “Doch David ging ende wert stercker, maer die van den huyse Sauls gingen ende werden swacker.”’

Deze ‘Aktionsart’ zal wel zijn opgekomen uit een andere, finale, betekenis, waarvan W.N.T. IV 38 zegt: ‘Gaan wordt zeer dikwijls gevolgd door een ander ww., hetwelk door het voegw. en er mede verbonden is, om de handeling uit te drukken, die het doel der beweging is: Ick sal gaen, en hem sien, eer ick sterve. - Laten wij gaan en de paarden zadelen.’ Ook een imperatief van gaan gevolgd door die van een ander ww. is zeer gebruikelijk, zowel met als zonder 't voegw. en. De beweging is nog duidelijk in: Ga, wek hem en zeg, dat.... - Wilt gij weten, hoe het Hollandsch niet behoort te worden gesproken, zoo ga en zet u neder in den Amsterdamschen.... schouwburg,.... ‘Overdrachtelijk, waarbij de tweede gebiedende wijs het eigenlijk bevel uitmaakt, terwijl die van gaan daarbij niets is dan eene korte, levendige aansporing, gelijkstaande met Kom! Welaan! is het eerste ww. in: ‘Gaet, legt dan vrij het rijp gewas / Te midden in een korentas, / Gaet, stout'et in een drooge schuur, / Gaet, sluit'et in een vaste muur, / Gaet, dorst en wannet sooje kont, / Noch blijft'er al een quade gront.’

Deze citaten, uit Van Lennep en Cats vooral, overgenomen uit W.N.T. IV, 38, 39, wijzen op een, althans eertijds, veelvuldig gebruik, waarin gaan reeds min of meer hulpwerkw. was geworden ter uitdrukking van het langzamerhand op gang komen van de handeling, in het tweede ww. genoemd, het ingressieve dus. Het duratieve ervan zit vermoedelijk meer in de verbinding der verba door en, zoals we dit zien uitgedrukt in zinnen als deze: Hie stun maor en ruup = hij stond te roepen. - 't Kind lag op bedde en sluup, etc.

Andere voorbeelden ervan geeft W.N.T. III 4109, en het zegt ervan, dat de eerste zin de houding noemt waarin de handeling van de tweede verricht wordt. Voor het laatste door ons gegeven voorbeeld is dit juist, voor het eerste niet. Want dit betekent doorgaans: hij riep al maar door. Een dergelijke duratieve functie bezitten ook vele ww. in de voorbeelden van het W.N.T.

Zo kon de verbinding (heen)gaan en + ww. de ingressief-duratieve functie krijgen, die ze thans blijkbaar heeft. Zeker, op synthetisch denkende, stilistisch getrainden maakt ze de indruk van ‘een tamelijk omslachtige manier’ van uitdrukken, zoals W.N.T. VI het zegt. Gelukkig, dat het zichzelf tegenspreekt en in deel IV reeds de juiste formule had gevonden: ‘omschrijving.... om te kennen te geven, dat de handeling.... gaandeweg, langzamerhand geschiedde’. We betreuren het echter, dat blijkbare oppervlakkigheid van latere bewerkers dit over 't hoofd heeft doen zien.

Assen.

J. Naarding.