De Nieuwe Taalgids. Jaargang 44

[p. 143]

Herinneringen aan H.J. Polak.

Het artikel over H.J. Polak, dat in de jaargang 1949 van dit tijdschrift werd opgenomen (p. 299-304), bezorgde de auteur ervan o.a. een uitvoerig schrijven van Dr. J. van IJzeren uit 's-Gravenhage. Dr. van IJzeren is een van de zeer weinigen onder de levenden, die de merkwaardige figuur van Polak meer van nabij hebben gekend. Van 1892 tot 1894 heeft hij Polak's lessen gevolgd aan het Gymnasium Erasmianum. Door toevallige omstandigheden kwam hij in 1899 weer met Polak in aanraking; ook door de opdracht van zijn, Leidse, dissertatie ontstond een nadere relatie.

Het kwam ons voor, dat de gegevens van Dr. van IJzeren een uiterst waardevolle bijdrage vormden tot de nadere kennis van deze ‘waarlijk exceptioneel verdienstelijke essayist’, zoals Dr. Joh. Tielrooy Polak in een recent artikel in De nieuwe Stem (Maart 1950, p. 143) noemt. Er is een dualiteit in het leven en werk van Polak die om nadere verklaring vraagt, de dualiteit, die zich naar buiten uitspreekt in het feit, dat hij te Rotterdam overging van het docentschap Nederlands naar dat der klassieken, alsook in zijn publicaties, die aanvankelijk beide terreinen bestreken, maar na zijn benoeming tot hoogleraar in het Grieks te Groningen in 1894 die op het terrein van het Nederlands en andere moderne talen practisch verwaarloosden. Deze dualiteit blijkt haar verklaring te vinden in verschillende factoren, die naar ons inzien in de uiteenzetting van Dr. van IJzeren belangwekkend gewaardeerd werden.

Vandaar dat wij de auteur van de brief, die zo vriendelijk was ons mondeling nadere toelichtingen te verstrekken, verlof vroegen het essentiële van zijn gegevens om te werken in de vorm van een artikel. Zij zullen bijdragen tot beter begrip van deze zozeer ten onrechte vergeten figuur.

Als jongen van zeventien kwam Polak in 1861, na het Tiels gymnasium te hebben gevolgd, aan de Leidse universiteit. Het lag voor de hand, dat hij letteren ging studeren; theologie was voor hem, de Israëliet, natuurlijk uitgesloten, en de rechten boden geen maatschappelijke vooruitzichten. De studie was nog niet in onderdelen gesplitst: een litterator moest zowel de colleges in Grieks en Latijn als die in Nederlands en Geschiedenis volgen. Daardoor kreeg Polak een ruime bevoegdheid, waarbij Aardrijkskunde als extra gave, zonder voorbereiding, geschonken werd. De Leidse faculteit van die dagen was goed bezet: wel was het Latijn slechts matig verzorgd, maar Grieks en Romeinse antiquiteiten gaf Cobet, Matthijs de Vries Nederlands, en, sedert 1860, Fruin Nederlandse Geschiedenis. Dozy, die Algemene Geschiedenis doceerde, kon, hoewel minder vermaard, als docent meetellen. Voor Nederlandse Letterkunde kende men nog geen professoraat; dit is eerst ingesteld na de wet van 1876, toen Jonckbloet hiermee belast werd.

De tragedie van Polak nu ligt besloten in de verkeerde keus, die hij uit bovengenoemde docenten deed; had hij in De Vries en Fruin zijn voornaamste leermeesters gevonden, hij zou de man geworden zijn waartoe aanleg en gaven hem voorbestemden: Neerlandicus bij uitstek. Hij sloot zich echter - en hoezeer begrijpelijk! - aan bij de brillante, geniale Cobet, onder wiens bekoring hij de studie der klassieken als zijn eigenlijke levenstaak ging zien. Verblind door deze bekoring, zag hij echter niet, dat Cobet bij al zijn genialiteit en exorbitante kennis van Grieks en Latijn, in zijn wetenschappelijke opvattingen een achttiende-eeuwer was, een volgeling

[p. 144]

van de grote Engelse philologen Bentley, Dawes en Porson, in zekere zin ook van zijn Nederlandse voorgangers te Leiden Valckenaer en Ruhnkenius. Tekstcritiek, emendatie van wat niet onmiddellijk verstaanbaar was, normalizering van de taal naar de vaak zeer verwarde en soms onbetrouwbare voorschriften der oude Griekse grammatici was zijn doel; aan inhoud en historisch verband werd weinig aandacht besteed. De weldra door Kern te Leiden geïnaugureerde moderne taalwetenschap, waarmee ook De Vries behoorlijk bekend was, werd over de hekel gehaald, terwijl archeologische onderzoekingen niet de minste waardering vonden. Begrip voor taalontwikkeling ontbrak Cobet te enen male; het moderne Grieks beschouwde hij als een afschuwelijke verbastering van de oude taal. Zonder er zich van bewust te zijn, sloot Cobet zich aan bij de zeer sterke neiging tot taalkundig conservatisme van zijn nieuw-Griekse tijdgenoten. Ook Contos, over wie in ons eerste artikel gesproken werd, kon in dit opzicht Polak niets nieuws leren; juist zijn hartstochtelijke bewondering voor het oude Grieks had hem naar Leiden gebracht om zijn kennis bij Cobet te vergroten; wanneer hij daar Grieks sprak, bediende hij zich, evenals Cobet, niet van zijn werkelijke moedertaal, maar van de taal van Pericles en Demosthenes.

Aan deze Cobetiaanse school nu heeft Polak zich zonder verzet overgegeven, zoals o.a. nog uit zijn inaugurele rede van 1894 blijkt. Van Cobet ook heeft hij in zich opgenomen de opvatting, dat er slechts één ware philologie bestond, de klassieke (vgl. Cobet's opmerking aan het adres van een van zijn knappe studenten (Cosijn): ‘Hoe kan jij nu in het Angelsaksisch gaan!’). Wanneer Cobet een man als De Vries bewonderde, was dit minder om zijn moderne taalkundige opvattingen, maar veeleer om het feit, dat De Vries het Latijn zó volkomen beheerste, dat hij, in 1875, twee uren lang als rector-magnificus zijn dies-oratie in deze taal kon uitspreken zonder gebruik te maken van schriftelijke aantekeningen.

Zo is Polak in een richting gedreven, waaruit hij zich niet heeft kunnen vrijmaken. Weliswaar hield hij zich ook bezig met geheel andere zaken dan de lectuur van Griekse en Latijnse teksten - wij noemden uit zijn jónge jaren reeds zijn voortreffelijke essay over Klaasje Zevenster en Busken Huet's opstel over deze roman -, maar dat was naar zijn gevoel, als puntje bij paaltje kwam, toch maar bijwerk, waarmee hij niet het ‘eigenlijk’ superieure wetenschappelijke niveau bereikte dat de studie der klassieken bood. Zijn ideaal meende hij dan ook bereikt te hebben, toen hij op vijftigjarige leeftijd eindelijk te Groningen het vurig begeerde professoraat had verkregen en geheel in de geest van Cobet trachtte te werken. Een mislukkig echter was het gevolg. Van een vruchtbaar professoraat - als waarover Naber schrijft in zijn Levensbericht van Polak (zie ons artikel De Nieuwe Taalgids, 1949, p. 303) - kan men niet spreken: de weinige Groningse studenten wilden iets anders dan grammaticale tekstverklaring en tekstcritiek, en zij vonden dat andere bij Polak's collega's Boissevain, Heymans en Speyer. Ook de navolging zelf van Cobet leidde tot mislukking. Polak kende weliswaar het Grieks tot in uithoeken, maar hij beschikte niet over het scherpzinnige, zij het subjectieve divinatie-vermogen van zijn leermeester. Hij sprak en schreef behoorlijk Latijn, maar hij schiep geen eigen stijl, zoals Cobet zich die vormde (en andere Cobetiani als Van Leeuwen en Hartman).

Tenslotte heeft het professoraat van Polak slechts één dissertatie op-

[p. 145]

geleverd, namelijk die van Dr. M.A. Scheepers, die evenwel sterk gesteund werd door Boissevain.

De dualiteit in Polak wordt aardig belicht door het volgende voorval. Op college las hij Hesiodus, geheel volgens de traditionele methode. Toen intussen een student van andere richting - waarschijnlijk een Neerlandicus - zich bij het auditorium voegde, veranderde Polak van taktiek: hij gaf een litteraire interpretatie, die zeer gewaardeerd werd. Nauwelijks echter had de hospitant het college verlaten, of Polak verliet ook het moderne pad.

Zijn Cobetiaanse opvatting van wetenschap dreef Polak op wegen, waar het bloed dat niet gaan kon, slechts moeizaam kroop, maar waarop Polak tenslotte doodliep. Met als gevolg dat, in litterair opzicht, dualistische en gebrokene waar men aanvankelijk niet goed weg mee weet en dat ongetwijfeld de breuk in zijn psychisch leven moet hebben versterkt.

Dit psychisch leven verliep namelijk door diverse omstandigheden toch al niet bepaald in harmonische banen. Polak's uiterlijke verschijning heeft ongetwijfeld aanzienlijk bijgedragen tot het gevoel van maatschappelijke miskenning, waaraan hij leed. Klein en bepaald onaantrekkelijk, zwak van gezicht, steeds bang bespot te worden, was hij inderdaad voortdurend het voorwerp van heimelijke bespotting voor zijn leerlingen, van openlijke hoon soms door Rotterdamse straatjongens. Hij was daardoor in hoge mate wantrouwend. Tenauwernood durfde hij de trappen van het Gymnasium Erasmianum beklimmen, vrezend de scharen der leerlingen. Daarom begon hij gewoonlijk zijn lessen wat laat, maar liet ze ook te lang voortduren. Moeizaam slechts wist hij de orde te handhaven en stellig ook door ongewenste middelen, als vrees voor onrechtvaardigheid bij becijfering. Na zijn benoeming tot hoogleraar, toen de gymnasiasten wisten niet meer van hem afhankelijk te zijn, was het dan ook met de orde gedaan.

Ook tegenover zijn collega's was hij wantrouwend, zelfs ten aanzien van een stille figuur als de dichter J.H. Leopold, die in 1891 te Rotterdam in functie trad. Polak voelde zich - volkomen terecht - de meerdere van allen, maar immer was hij bevreesd van de troon gestoten te zullen worden, een gevoel, dat versterkt werd, toen hij in 1884 gepasseerd werd als opvolger van Cobet. Algemeen werd Polak beschouwd als de aangewezen opvolger van zijn leermeester, die ongewijfeld tot het postvatten van deze mening aanleiding had gegeven; nog juist bijtijds had Polak een zeer geleerde, vrijwel onleesbare, in het Latijn geschreven publicatie doen verschijnen. In plaats echter van hem te steunen, werkte Cobet tegen, en bevorderde hij de benoeming van Van Leeuwen. Polak's afkomst en gestalte hebben hierbij een aanzienlijke rol gespeeld. Het strekt Polak tot eer, dat hij Cobet is blijven respecteren, maar jaren heeft het geduurd, voor hij zich over de teleurstelling heeft leren heenzetten. Zelfs in de klas liet hij zich wel eens een woord ontvallen dat van antipathie getuigde tegen Van Leeuwen (die hij eerst heeft leren waarderen, toen hij hem, als Gronings professor, zijn collega kon noemen).

Zijn leerlingen te Rotterdam mochten hem vrezen en niet geheel vertrouwen, zij mochten zelfs zeer wel begrijpen, dat hij ver uitstak boven zijn collega's, de belangstellenden onder hen betreurden het, niet anders van hem te vernemen dan de streng zakelijke en grammaticale interpretatie van Homerus, Sophocles e tutti quanti: ‘Die Polak - aldus één hunner -

[p. 146]

heeft met zijn grammatica mijn gehele gymnasiale opleiding bedorven’! Maar intussen was de basis aan Griekse kennis bij Polak's leerlingen heel wat breder dan bij die van hun jaargenoten van andere scholen.

Slechts hoogst zelden kwamen de gymnasiasten met Polak in nader contact; ook voor ouders hield hij zich zoveel mogelijk gesloten. Meermalen stond hij zelfs in vijandige houding tegenover zijn klassen; bij de uitslag van het eindexamen bijv. in 1894 bleef hij achter de tafel staan zonder zijn leerlingen geluk te wensen. Ook later, toen mijn informant in meer persoonlijke verhouding tot hem was getreden en er een vrij geregelde correspondentie was ontstaan, bleef Polak de gesloten natuur die hij nu eenmaal was. ‘Ik geloof, dat slechts twee mensen hem hebben gekend, zijn vrouw en zijn dochter, de latere feministe Anna Polak.’

Zoals reeds vermeld, kwam Polak aanvankelijk, in 1869, te Rotterdam als leraar in het Nederlands. Het is niet meer te achterhalen hoe hij toen in de hoogste klassen de Nederlandse letterkunde heeft behandeld, die hij zó goed kende en waarvan hij zóver afdwaalde. Hoe zou het gelopen zijn - vraagt men zich af - als hij niet te kwader ure, maar ongetwijfeld met zijn volle instemming, het onderwijs in de oude talen op zich genomen had! Hoe zou het gelopen zijn, indien Polak in 1884, zichzelf kennende en gekend wordende, door de Leidse faculteit, niet in bespreking was gekomen bij de vacature-Cobet, maar was beschouwd als de aangewezen opvolger van Jonckbloet. Polak, instede van de benoemde Jan ten Brink, had de wetenschap der Nederlandse letterkunde te Leiden de opvlucht kunnen geven waarvan daar eerst later sprake was. De vraag kan natuurlijk gesteld, hoe hij gestaan zou hebben tegenover de in die jaren moderne letterkunde der Tachtigers. Nog in 1899, toen Dr. Van IJzeren zijn eerste bijdrage in het Museum publiceerde - een negatieve critiek op Boutens' philologische dissertatie - schreef Polak hem: ‘Er is pas een bundel gedichten van hem verschenen, maar het zal lang duren eer ik er in kijk.’ Een negatief oordeel, dat in veel opzichten overeenkomt met dat van Polak's tijd- en lotgenoot Busken Huet.

Het lijdt intussen naar ons oordeel geen twijfel, dat Polak, beter dan welke tijdgenoot - Huet inbegrepen -, in staat geweest zou zijn op hoog niveau de Nederlandse letterkunde te behandelen tot aan de beweging van 1880 toe. Daarvoor staan borg zijn Studiën, de Nagelaten Studiën, en de hoogst belangrijke ongebundelde Gids-artikelen, waarvan in ons eerste artikel sprake was.

Gerard Knuvelder.