De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

[p. 311]

Een kleinigheid over referein en refrein.

Filologen krijgen wel eens het verwijt te horen, dat zij zich druk maken om detailkwesties, die weinig, of zelfs helemaal geen belang hebben. Kleinigheden zijn echter niet altijd zo onbelangrijk als leken wel menen te weten. De terminologie bijvoorbeeld, moet duidelijk zijn en scherp omlijnd; zij mag niet voor verschillende interpretaties vatbaar zijn; voor één bepaald ‘ding’ moet zij zoveel mogelijk één bepaalde benaming bezitten, en vice versa. Hoe dichter zij dit doel benadert, hoe meer zij geprezen kan worden als een volwaardig wetenschappelijk instrument, dat nu en in de toekomst ieder misverstand uitsluit. Dit doel bereikt men nu eenmaal niet zonder uiterst nauwkeurig te werk te gaan.

Geen enkele ingewijde zal durven beweren, dat de Nederlandse literatuurwetenschap in dit opzicht voldoening schenkt. Integendeel! De eenvoudigste termen geven nog aanleiding tot verwarring, omdat zij met onvoldoende accuratesse gebruikt worden. Aldus de naam van de strofische dichtsoort, die de rederijkers, naast het spel van sinne, met kennelijke voorliefde beoefenden. Gaat men een willekeurig aantal literairhistorische geschriften na, dan stelt men vast dat deze dichtsoort nu eens refrein genoemd wordt¹⁾, dan weer referein²⁾. De schrijvers die zich van deze laatste vorm bedienen, zijn kennelijk in de meerderheid: onder de 21 ‘onderzochte’ auteurs zijn er 14 die referein en slechts 7 die refrein verkiezen. Op het eerste gezicht is het niet duidelijk, waaraan dit verschil te wijten is. In beide groepen treft men de meest vooraanstaande geleerden aan. Het kan ook niet verklaard worden door de afwijking in het taalgebruik van Noord- en Zuid-Nederland: beide spellingen liggen zelfs opvallend gelijkmatig verdeeld over het gehele Nederlandse taalgebied³⁾. Evenmin kan men zeggen dat

1) Deze schrijfwijze treft men o.a. aan bij: W.L. van Helten, cfr A. Bogaers en W.L. van Helten, Refereinen van Anna Bijns, Rotterdam, 1875, Voorbericht; J. van Mierlo, Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, II (1e en 2e uitg.) pass.; E. Rombauts, Gesch. v.d. Letterk. d. Nederl., III, 97; C. Kruyskamp, De Refreinenbundel van Jan van Doesborch, Leiden, 1940, I, xxxiii; A. van Elslander, cfr zijn vele bijdragen o.a. in ‘Het Jaarboek van de Fonteine’, 1943, 1944, 1945; J.J. Mak, De Rederijkers, Amsterdam, 1944, pp. 20 vlg.; G. Degroote, De Poëzie der Rederijkers, in ‘Dietsche Warande en Belfort’, 1948, pp. 363 vlg.

2) Ph. Blommaert, Politieke Balladen, Refereinen en Spotdichten der XVIe eeuw, 1847; K. Ruelens, Refereinen en andere Gedichten uit de XVIe Eeuw, verzameld en afgeschreven door Jan de Bruyne, 3 dln, Antwerpen 1879-1880-1881; P. van Duyse, De Rederijkkamers in Nederland, Gent, 1900, I, 166 vlg.; G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde in de XVIe Eeuw, I (1889); J. te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, II (1922²); C.G.N. de Vooys schrijft meestal referein en slechts eenmaal refrein in Matthijs de Castelein en zijn ‘Diversche Liedekins’ in Album Prof. Dr. Frank Baur, Antwerpen, 1948, II, 340 vlg.; G.S. Overdiep, o.a. in Gesch. v.d. Letterk. d. Nederl., I (1e uitg.), 11; G.A. van Es schrijft meestal referein en zelden refrein in de Gesch. v.d. Letterk. d. Nederl., III, 163 vlg.; R. Verdeyen, Literaire Reminiscenties bij de Rederijkers, in Album Prof. Dr. Frank Baur, II, 333 vlg.; J.F.M. Sterck, Van Rederijkerskamer tot Muiderkring, Amsterdam, 1928; C. de Baere schrijft referein en zeer dikwijls zelfs refereyn, bv. in Rhetoricale Feesten te Brussel, in Miscellanea Gessleriana, Antwerpen, 1948, en in De Brusselse Refereynen en Liedekens van 1562, Kon. Vla. Ac. v. Taal- en Letterk., Versl. en Med. 1948; F. Lyna en W. van Eeghem, Jan van Stijevoorts Refereinenbundel Anno MDXXIV, Antwerpen, s.d., 2 dln; K. Heeroma, Protestantse Poëzie der 16e en 17e Eeuw, I, Brussel, 1940.

3) Op basis van de schrijvers, naar wie wij in vtn. 1) en 2) verwezen, krijgt men volgende verdeling: referein: 7 Noordnederlanders en 7 Zuidnederlanders; refrein: 3 Noordned. en 4 Zuidned.

[p. 312]

het verschijnsel gebonden is aan de tijd, waarin de auteurs leefden. De moderne geleerden maken naar verhouding wel meer gebruik van de vorm refrein dan hun oudere collega's, maar deze schrijfwijze heeft de andere nog lang niet verdrongen. Referein weet het quantitatief overwicht nog steeds te handhaven.

Nu zijn wij het met Dr. van Elslander volledig eens, dat het ‘vanzelfsprekend geen zin [heeft] er over te twisten welke de ‘juiste’ vorm is’¹⁾. Daarentegen achten wij het wel nuttig te onderzoeken, wat als de meest practische schrijfwijze kan worden beschouwd, rekening houdend met de functie, welke de benaming moet vervullen, d.i. dienst doen als literairwetenschappelijke term. Laten wij dus dit probleem even onder de loupe nemen, zonder het principe uit het oog te verliezen, dat wij in de eerste alinea van deze bijdrage uiteengezet hebben.

Iedereen stemt er nu wel mee in, dat deze benaming, evenals zovele andere rhetoricale termen, aan het Frans ontleend werd. Blijkt dit niet reeds uit de oudste spelling van het woord: refrain²⁾? Later wordt de term op alle mogelijke manieren geschreven, die men evenwel kan herleiden tot de hoofdtypen refereyn en refreyn. Deze laatste spelling gaat natuurlijk terug op het Franse refrain. Refereyn daarentegen zou volgens De Casteleyn zijn ontstaan te danken hebben aan de etymologie van het woord: ‘Referein is ghedenommeerd, Vut causen om dat den stock werd gherefereerd’³⁾. Vroeger hebben sommigen deze verklaring aanvaard⁴⁾; thans wordt zij echter niet meer au sérieux genomen⁵⁾. De moderne geleerden beschouwen refereyn als een ‘Streckform’ ontstaan uit refreyn⁶⁾.

Wat hier ook van zij, het is een feit dat de rederijkers zelf met een verrassende regelmaat de vorm refereyn gebruikten, en slechts bij hoge uitzondering refreyn⁷⁾. Het heeft werkelijk geen zin hier een lijst te laten volgen van al de bundels, waarin men nagenoeg voortdurend de schrijfwijze refereyn aantreft. Dergelijke lijst zou immers op weinig na uitgroeien tot een volledige bibliografie van de refereinliteratuur. Een willekeurige greep uit de min of meer bekende verzamelingen volstaat overigens om dit overwicht concreet aan te tonen: op twaalf bundels troffen wij niet minder dan elfmaal refereyn aan, en slechts eenmaal refreyn⁸⁾.

1) A. van Elslander, Het Refrein, een typische Rederijkersvorm, in ‘Jaarboek van de Fonteine’, 1943, p. 60, vtn. 6.

2) Vgl. A. van Elslander, Het Refrein..., pp. 59, 60.

3) M. de Casteleyn, Const van Rhetoriken, Gent, 1555, p. 53.

4) O.a.P. van Duyse, De Rederijkkamers in Nederland, I, 166.

5) Dr. C. Kruyskamp noemt de nota van De Casteleyn een ‘niet onvermakelijke’ opmerking, cfr De Refreinenbundel van Jan van Doesborch, I, xxxiii; volgens Dr. van Elslander weerstaat deze etymologie niet aan een ernstig onderzoek, cfr Het Refrein..., p. 60.

6) A. van Elslander, Het Refrein..., p. 59.

7) Dr. van Elslander noemt het gebruik van refrein ‘veeleer nogal zeldzaam’, cfr Het Refrein..., p. 59, waar hij slechts vier gevallen vermeldt. Natuurlijk kan dit lijstje wel aangevuld worden. Wij noteerden bv. nog een plaats bij Jan van den Dale, De Wre vander Doot, v. 1513, zie G. Degroote, Jan van den Dale..., Antwerpen, 1944, p. 130. Het gebruik van refrein is er echter niet minder zeldzaam om.
Prof. van Mierlo schreef: ‘De rederijkers zelf spelden onverschillig referein of refrein’, cfr Gesch. v.d. Letterk. d. Nederl., II, 305 (1e uitg.), II, 224 (2e uitg.). Deze formulering is evenwel niet zeer gelukkig, omdat er niet uit blijkt, dat de spelling referein veel meer voorkomt dan refrein.

8) Het type referein vindt men regelmatig terug in: de bundel van Jan van Stijevoort (1524), cfr de uitgave van F. Lyna en W. van Eeghem; de eerste twee gedrukte bundels van A. Bijns (1528, 1548), cfr de uitgave van A. Bogaers en W.L. van Helten; de uitgave van de stukken voorgedragen op het refereinfeest te Gent in 1539; de bundel van het rederijkersfeest in 1561 te Rotterdam door de Blauwe Acoleyen ingericht (uitg. R'dam, 1614); de verzameling van de Corenbloem gedrukt te Brussel in 1563; de derde gedrukte bundel van A. Bijns (1567), cfr de uitgave van A. Bogaers en W.L. van Helten; handschrift Brit. Mus. Sloane Nr 1174 (1550-1574) cfr A. van Elslander, Het Handschrift der zogenaamde ‘Refereynen van C. Crul’, in ‘De Gulden Passer’, XXVII (1949), pp. 36 vlg.; de verzameling van Jan de Bruyne (1579), cfr de uitgave van K. Ruelens, I (1879), p. xix; De Schadt-Kiste der Philosophen ende Poeten, Mechelen, 1621.
Alleen in de bundel van Jan van Doesborch, 1e uitg. 1528-1530 leest men steeds refreyn, cfr de uitgave van C. Kruyskamp, I, iii, vtn. 1. De herdruk van 1640 geeft evenwel weer refereyn, cfr C. Kruyskamp, o.c., I, xviii.

[p. 313]

Waaraan deze voorkeur van de rederijkers te danken is, kan men thans moeilijk uitmaken. Dat zij uitsluitend moet worden toegeschreven aan De Casteleyn's glippertje op etymologisch terrein, achten wij uitgesloten. Uit onze steekproeven is immers gebleken, dat de spelling referein reeds lang vóór 1555 in gebruik was, d.i. het jaar waarin de Const van Rhetoriken voor het eerst in druk werd verspreid. Daaruit volgt, dat De Casteleyn via de bestaande schrijfwijze tot zijn etymologie gekomen moet zijn, en niet omgekeerd. De verklaring van Matthijs heeft de vorm referein dus niet in omloop gebracht; ten hoogste heeft zij het gebruik er van na 1555 bevorderd.

Nu is het wel mogelijk, dat het verschil in schrijfwijze tussen Ned. referein en Fra. refrain ten dele verklaard moet worden door het verschil in betekenis. Inderdaad, Molinet bijvoorbeeld, noemt de betreffende dichtsoort ballade, en de regel die aan het einde van iedere strofe herhaald wordt, refrain¹⁾. De Casteleyn echter, noemt de dichtsoort referein, en de regel die telkens herhaald wordt, stockreghel²⁾. En hij staat in dit opzicht niet alleen, want bijna alle rederijkers gebruiken de Nederlandse termen met deze betekenissen, zowel vóór 1555 als er na³⁾. De moderne schrijvers hebben dit onderscheid wel opgemerkt⁴⁾, maar het wil ons voorkomen dat er totnogtoe niet voldoende belang aan werd gehecht in verband met het probleem, dat ons thans bezighoudt.

Dit geheel ten onrechte, want het verschil in betekenis tussen 16e-eeuws Ned. referein en Fra. refrain is in het hedendaagse Nederlands blijven bestaan. Het volstaat er een paar verklarende woordenboeken op na te slaan om dit vast te stellen. In het Woordenboek der Nederlandsche Taal zijn de betreffende letters nog niet verschenen, maar in de zesde uitgave van Van Dale leest men onder refrein: 1. herhaling van woorden of vers-

1) Zie het citaat in C. Kruyskamp, Doesborch..., I, xxxiv.

2) M. de Casteleyn, Const..., p. 53.

3) Vóór 1555: zie bv. de titelpagina van de bundel van het Gentse refereinfeest a^o 1539: ‘Refereynen int wijse... int sotte...’, klaarblijkelijk dus met de betekenis: strofisch gedicht; de regel die telkens terugkeert noemt men ook hier stock: ‘Item int Amoureuse op den stock...’. Ook A. Bijns noemt in haar tweede bundel (1548) de regel die terugkeert stock, cfr de uitgave van A. Bogaers en W.L. van Helten, p. 131.
Het is wel niet nodig enkele plaatsen te citeren voor het gebruik nà 1555; bijna in iedere bundel vindt men er voorbeelden van.

4) Cfr A. van Elslander, Het Refrein..., p. 60; C. Kruyskamp, Doesborch..., I, xxxiii, spreekt over een ‘verschil in terminologie’, wat natuurlijk impliceert, dat de termen niet dezelfde betekenis hebben.

[p. 314]

regels...; 2. iets waarop men herhaaldelijk terugkomt¹⁾. De betekenis ‘strofisch gedicht’ wordt hier dus niet eens vermeld. In de zevende uitgave van dit werk vindt men onder referein een verwijzing naar refrein; daar leest men dan: 1. herhaling van dezelfde woorden of versregels...; 2. strofisch gedicht...; 3. iets waarop men telkens terugkomt²⁾. Aan 2. wordt evenwel toegevoegd: ‘in deze bet. spelt men vaak referein’; hieruit blijkt dus duidelijk, dat beide termen elkaar niet dekken. Gaat men nu te rade bij J. Verschueren, dan leest men onder refrein: 1. herhaling van bepaalde woorden of versregels...; 2. iets waarop men herhaaldelijk terugkomt; 3. referein. Onder referein vindt men: gedicht met een refrein...³⁾. Deze verklaring nu, suggereert ten duidelijkste, dat de meest gangbare betekenis van refrein is: herhaling van bepaalde woorden of versregels. De andere woordenboeken bevestigen dit, want deze betekenis staat altijd voorop. Ten slotte wordt ook referein door de samenstellers van onze woordenboeken erkend, aangezien zij het vermelden, en dit met slechts één betekenis: strofisch gedicht uit de tijd der rederijkers.

Nu is het wel typisch dat de voorstanders van refrein juist de vorm kiezen, die de rederijkers zelf het minst gebruikten. Wat heeft hen daartoe aangezet? Reeds dadelijk valt het op, dat slechts weinigen hun schrijfwijze verantwoorden; de enkelen die dit nodig achtten beroepen zich dan nog meestal op het voorbeeld van anderen. Substantiële critiek vindt men weinig. Aldus Dr. C. Kruyskamp, die verwijst naar het voorbeeld van Van Helten. Hier wordt alleen nog aan toegevoegd: ‘Voor het gebruik van de archaïstische spelling referein bestaat m.i. weinig grond’⁴⁾. De reden waarom men wél refrein zou moeten schrijven, verzuimde hij echter te vermelden. Het precedent van Van Helten kan deze spelling niet rechtvaardigen; het probleem wordt er immers slechts door verschoven: waarom schreef Van Helten dan refrein, en niet referein?

Dr. Van Elslander beschikt over meer precedenten en volgt het voorbeeld van Van Helten, Kruyskamp en Van Mierlo. Hij doet dit omwille van de uniformiteit⁵⁾ maar verliest uit het oog, dat de meerderheid der literatuurhistorici referein schrijft, zodat zijn handelwijze uiteindelijk niets bijdraagt tot het bereiken van eenvormigheid.

Prof. van Mierlo deed nog de ernstigste poging om de spelling refrein te verantwoorden. Hij schrijft nl.: ‘...referein beteekent ook hetzelfde als refrein, daar het eerste naar het laatste genoemd is; zoo zullen wij ook steeds refrein spellen, om de dubbelzinnigheid tusschen referein en refrein te vermijden’⁶⁾. Of deze toelichting veel opheldering brengt en over-

1) Van Dale's groot Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage-Leiden, 1924⁶, p. 1565.

2) Van Dale's nieuw groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 's-Gravenhage, 1950⁷, p. 1483.

3) J. Verschueren S.J. en L. Brounts S.J., Modern Woordenboek, Antwerpen, 1938, beide op p. 1391. De verklaring van referein is in de grond onjuist. Er zijn immers heel wat ‘gedichten met een refrein’ die geen refereinen zijn!

4) C. Kruyskamp, Doesborch..., I, iii, vtn. 1.

5) A. van Elslander, Het Refrein... p. 60, vtn. 6.

6) J. van Mierlo, Gesch. v.d. Letterk. d. Nederl., (1e uitg.) II, 305-306. In de 2e uitg. neemt hij hetzelfde standpunt in, cfr II, 224, maar de zinsnede vanaf ‘zoo zullen wij...’ werd hier weggelaten.

[p. 315]

tuigingskracht bezit, is echter een andere vraag. Naar onze mening kunnen volgende opwerpingen geformuleerd worden:

1.	Referein betekent niét hetzelfde als refrein; de woordenboeken die wij hierboven raadpleegden in verband met het hedendaagse taalgebruik, hebben immers aan het licht gebracht dat referein uitsluitend strofisch gedicht betekent, terwijl de meest gebruikelijke betekenis van refrein een herhaling van woorden of versregels is.
2.	Uit het feit dat referein genoemd werd naar refrein volgt geenszins dat beide hetzelfde betekenen. Integendeel! Wij hebben hier te doen met een geval waarin het ‘geheel’ genoemd wordt naar het ‘deel’, en dat deze elementen niet identisch zijn, is toch evident. Het verschil blijkt overigens voldoende uit de zinsnede van Prof. van Mierlo zelf: ‘daar het eerste [referein] naar het laatste [refrein] genoemd is’; met eerste = referein wordt de dichtsoort bedoeld, en met laatste = refrein de stokregel, twee verschillende dingen.
3.	Wie overal refrein spelt vermijdt de dubbelzinnigheid niet, maar geeft er juist aanleiding toe. Dit volgt rechtstreeks uit het feit, dat beide termen niet precies dezelfde betekenis hebben. Men kan dit illustreren aan de hand van een reëel voorbeeld. In het woordenboek van Pater Verschueren, dat in Zuid-Nederland nog meer verspreid is dan Van Dale's, leest men onder refrein: 1. herhaling van bepaalde woorden of versregels....; 2. iets waarop men herhaaldelijk terugkomt; 3. referein. Zoekt men referein op dan vindt men, zoals wij reeds gezien hebben: gedicht met een refrein. Hoe moet men deze bepaling nu opvatten, wanneer het ene voor het andere gebruikt mag worden: ‘gedicht met een herhaling van bepaalde woorden of versregels’? Of ‘gedicht met een referein’? Natuurlijk, ingewijden zullen hier geen ogenblik aarzelen, maar de niet-ingewijden - en voor hen zijn dergelijke woordenboeken toch juist bedoeld - kunnen hier het spoor bijster worden. De schrijfwijze refrein = referein is bijgevolg allesbehalve geschikt om dubbelzinnigheid te voorkomen.

De aangehaalde schrijvers zijn er dus niet in geslaagd ons te overtuigen van de wenselijkheid van de spelling refrein. Anderdeels is het ons ook niet duidelijk, waarom het woord referein vermeden zou moeten worden. De lexicografen namen het zonder critiek op, zoals uit het bovenstaande gebleken is. Heeft soms de al te spitsvondige etymologie van De Casteleyn de term in discrediet gebracht? Maar het feit dat de etymologische verklaring van een term niet langer houdbaar is, kan geen reden zijn om die term te weren. Het mooiste voorbeeld hiervan is wel het woord rederijker zelf. Deze term is in de volle zin des woords een product van z.g. volksetymologie¹⁾ - wat van referein niet eens kan worden gezegd - en toch denkt niemand er aan de term om die reden te vervangen.

De schrijfwijze referèin kan evenmin bestreden worden met er op te wijzen, dat het woord ontleend werd aan het Frans, en dus in overeenstemming met Fra. refrain, refrein gespeld zou moeten worden. Niemand zal tegenwoordig de Franse herkomst nog betwisten, en de gerekte schrijfwijze doet daar zeker geen afbreuk aan. Andere algemeen aanvaarde rhetoricale termen zoals rederijker, landjuweel, werden ook aan het Frans

1) Vgl. Mnl. Wdb., VI, s.v. retorike, kol. 1310.

[p. 316]

ontleend, en hun spelling verschilt nog meer van het Franse model dan referein. Waarom zou men hier dan rekening moeten houden met een overweging, die men ginds ongestraft over het hoofd meent te mogen zien?

De spelling referein biedt integendeel menig voordeel, dat refrein ons onthoudt.

1.	De rederijkers zelf gebruikten bijna uitsluitend deze schrijfwijze. Zij is dus taalhistorisch verantwoord. Bovendien is het practisch dat men voor het object van zijn onderzoek in de bestudeerde documenten dezelfde benaming aantreft als in de moderne geschriften.
2.	Gebruikt men referein voor de dichtsoort, dan voorkomt men verwarring met refrein, dat in het huidige taalgebruik doorgaans iets anders blijkt te betekenen. Dit duidelijke onderscheid tussen beide is des te meer welkom, daar refrein = herhaling van woorden of versregels, in de grond toch ook een literaire vakterm is.

Naar onze mening vérdient de schrijfwijze referein dan ook de voorkeur boven refrein, niet omdat de eerste spelling juister zou zijn, maar wel omdat zij practischer is, en een nauwkeurig afgebakende, ondubbelzinnige terminologie mogelijk maakt.

Dr. G. Jo Steenbergen.