De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

[p. 268]

Busken Huet en Nietzsche over ‘decadentie’.

‘Er heerscht een vervaltijdstijl wanneer, zooals in onze dagen, de eenheid van het boek wordt opgeofferd aan de onafhankelijkheid der bladzijde, de eenheid der bladzijde aan de onafhankelijkheid der zinsnede, de eenheid der zinsnede aan de onafhankelijkheid van het op zich zelf staande woord.’

Aldus Huet in één van zijn laatste opstellen: dat over Paul Bourget (1886)¹⁾. Dat Huet in 1886 deze gedachte in deze vorm zou hebben uitgesproken, heeft op het eerste gezicht iets raadselachtigs. Kon hij op dat tijdstip de ‘woordkunst’ voorzien? Maar ook: hoe te verklaren dat dezelfde gedachte in nagenoeg dezelfde vorm twee jaar later bij Nietzsche opduikt?

‘Womit kennzeichnet sich jede literarische décadence? Damit, daß das Leben nicht mehr im Ganzen wohnt. Das Wort wird souverain und springt aus dem Satz heraus, der Satz greift über und verdunkelt den Sinn der Seite, die Seite gewinnt Leben auf Unkosten des Ganzen, - das Ganze ist kein Ganzes mehr’²⁾.

Een kras geval van polygenesie? Invloed van Nietzsche op Huet (wat de chronologie schijnt uit te sluiten), of van Huet op Nietzsche (wat om weer andere redenen ondenkbaar lijkt)? Bij enige bezinning blijkt het niet nodig, tot zo vermetele hypothesen onze toevlucht te nemen. De oplossing is bijna teleurstellend eenvoudig: het beproefde philologisch huismiddel van de ‘gemeenschappelijke bron’ volstaat hier, om het verband tussen beide teksten te ontraadselen. De Hollander en de Duitser hebben aan dezelfde ‘théoricien de la décadence’ ontleend. De volgende passage uit Bourget's Essais de psychologie de contemporaine (1883) (het door Huet besproken boek) laat daaromtrent geen twijfel bestaan:

‘L'organisme social... entre en décadence aussitôt qua la vie individuelle s'est exagérée sous l'influence du bien-être acquis et de l'hérédité. Une même loi gouverne le développement et la décadence de cet autre organisme qui est le langage. Un style de décadence est celui où l'unité du livre se décompose pour laisser la place à l'indépendance de la page, où la page se décompose pour laisser la place à l'indépendance de la phrase, et la phrase pour laisser la place à l'indépendance du mot’³⁾.

Bourget's beschouwingen over ‘nihilisme’ en ‘decadentie’ hebben bij Nietzsche gewerkt als een ferment dat de laatste vijf jaren van zijn werkzaamheid doortrekt⁴⁾.

Huet van zijn kant heeft de aangehaalde passage van Bourget slechts geparaphraseerd, of beter: vertaald. We moeten dan ook afdingen op de lof

1) Litterarische Fantasiën en Kritieken XXIII, pp. 144, 145.

2) Der Fall Wagner § 7 (1888).

3) Essais de psych. cont., 4de druk (1885), p. 25. Cursivering van mij.
Dezelfde plaats werd reeds in 1893 door W. Weigand geciteerd, om de bron van Nietzsche's leer der decadentie aan te wijzen (Friedrich Nietzsche, ein psychologischer Versuch, München 1893, p. 67).

4) ‘Les Essais et les Nouveaux Essais de psychologie contemporaine de Paul Bourget prennent place sans effort dans la construction nietzschéenne; ....’ (Ch. Andler, Nietzsche, sa vie et sa pensée, tome VI, Paris 1931, p. 252). Naar aanleiding van ‘décadence’ en soortgelijke ontleningen schreef Karl Jaspers: ‘Nicht selten geht aus dem Gelesenen Wort und Gedanke in Nietzsche über, weniger wichtig für den Sinn seines Philosophierens als für die stoffliche Herkunft in Ausdrucksmitteln’ (Nietzsche, Berlin-Leipzig 1936, p. 25). M.i. vertoont Jaspers neiging, het belang van zulke invloeden te onderschatten.

[p. 269]

die Prof. de Vooys hem toezwaait voor de ‘scherpzinnigheid en vooruitziende blik’ waarmee hij hier het gevaar van ‘woordkunst’ zou hebben gesignaleerd¹⁾. Lag een dergelijk prophetisme ook niet ten enenmale buiten zijn mogelijkheden?

Dit neemt niet weg dat hij het boek van Bourget naar waarde heeft geschat. Hij noemde het ‘een der substantieelste boeken over nieuwere fransche litteratuurgeschiedenis’²⁾ en prees in de auteur het vermogen samenhang te ontdekken ‘tusschen verschijnselen wier verband in den regel aan de groote menigte ontsnapt, en zelfs aan den engeren kring der meeste nadenkenden’ (a.w., pp. 158, 159).

Van dit vermogen legt de geciteerde passage een indrukwekkend getuigenis af³⁾: de wijze waarop hier wordt overgeschakeld van cultuur- naar literatuurbeschouwing is van een niveau dat de kluizenaar van Sils Maria als het zijne moet hebben herkend en maakt begrijpelijk dat hij - met een vrijmachtige omzetting - Bourget's woorden tot de zijne stempelde.

Als uitspraak van Nietzsche hebben deze dan weer verder doorgewerkt: zo haalde Alphons Diepenbrock ze aan, in 1907, toen hij de inaugurale rede van Prof. de Boer besprak - overigens niet zonder Nietzsche's bron te noemen⁴⁾ -, maar ook reeds in het opstel Muziek van 1894/95⁵⁾. Ik vermoed dat Nietzsche's ‘bepaling van de stijl der litteraire decadence’ juist in dit tijdsgewricht voor Diepenbrock c.s. vorm heeft helpen geven aan de bezwaren die zij tegen de cultus van het ‘épithète rare’ gevoelden⁶⁾: na de crisis van de impressionistische woordkunst moet die bepaling wel wonderlijk actueel geklonken hebben!

Dat Nietzsche met de eer van deze vondst is gaan strijken, kan men als een ironie der geschiedenis opvatten, waaraan echter een diepere zin niet ontbreekt: hij was het die het probleem der decadentie aandurfde, waar Bourget, na zijn moedig debuut als essayist, voor het nihilisme vluchtte in literair vakmanschap en mondaine ‘weldenkendheid’⁷⁾ - combinatie die hem de poorten der Académie Française ontsloot. Hij heeft zijn loon weg. Dit mag ons niet beletten, hem zijn ‘eigendom’ te restitueren.

Deventer.

J. Kamerbeek Jr.

1) Conrad Busken Huet, Den Haag-Antwerpen 1949, p. 211.

2) A.w., p. 160. Andler roemde het nog in 1931 als ‘un chef-d'oeuvre de délicate analyse’ (a.w., p. 252). Thibaudet meende: ‘L'intérêt de ces Essais est à peu près épuisé’ (Histoire de la littérature française (II), Paris 1936, p. 457), maar het historisch belang van dat boek sloeg hij zeer hoog aan.

3) Vergelijk de meesterlijke bladzijden waar de samenhang van wereldbeschouwing en schrijfkunst bij Flaubert wordt betoogd (a.w., pp. 167, 168).

4) En onder verwijzing naar Weigand's boekje: Ommegangen, p. 205 en noot 2).

5) Ommegangen, p. 107.

6) Vgl. bv. Diepenbrock's oordeel over Drogon: ‘....voor zoo ver men mag gelooven door een juist gevoel te zijn geleid, is dit boekje vrij van het beginsel dat de Goncourt formuleerde met het wachtwoord “l'épithète rare” zonder zich waarschijnlijk daarbij bewust te zijn dat dit beginsel in zich sluit ontbinding en ontzenuwing van het woordenweefsel wegens ongelijkheid van ademhaling, onregelmatigen bloedsomloop, in een woord wegens stoornis van den levensrythmus der frase’ (De Kroniek van 27 Dec. 1896, jg. II, p. 417). Dezelfde problematiek ligt nog ten grondslag aan Verwey's beroemde opstel van 1912, De richting van de hedendaagsche poëzie: ‘De afschuwelijke - want onjuiste - term “woordkunst” is wel alleen daardoor ontstaan dat men in het woord en niet in de volzin een primaire vorm van uiting zag’ (Proza, deel II, p. 49).

7) Zie bv. Thibaudet, a.w., p. 427.