De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

[p. 231]

De Sint Servaaslegende van Henric van Veldeke in een nieuw gewaad.¹⁾

De jaren van bittere ballingschap in japanse kampen voor krijgsgevangenen zijn ten dele verlicht doordat we onze lotgenoten ietwat konden opbeuren, o.m. met vertellingen ontleend aan de wonderbaarlijke legende van Sint Servaas.

Aan ons voornemen, gevormd in de jaren 1927-28, om deze legende van de 12e eeuwse dichter Henric van Veldeke (uit Vlaams Limburg) te publiceren is geen gevolg gegeven, omdat we indertijd van J. van Dam bericht kregen, dat hij met Th. Frings daarvoor zou zorgen.

Na de ‘bevrijding’ van Java, in 1945, kwam 't oud verlangen wederom op, doch we moesten dit laten varen, toen de conservator van de Leidse Universiteitsbibliotheek ons begin '48 mededeelde, dat er photocopieën van het Veldeke-manuscript waren genomen ten behoeve van prof. dr. G.A. van Es.

Thans ligt de arbeid van de dynamische hoogleraar aan de Groningse Universiteit voor ons. 'n Woord van dank en hulde is hier alleszins verdiend. Immers de uitgave van Jan Hendrik Bormans is welhaast aan z'n eeuwfeest. Met waardering voor 't werk van deze nijvere philoloog van 't eerste uur moet men toch vaststellen, dat er te veel haperde aan zijn publicatie, om ons heden ten dage nog te bevredigen.

De lector in de palaeographie, dr. G.I. Lieftinck, custos van 't Servaaslegende-handschrift, heeft voor het eerst een vakkundige beschrijving geschonken van het ms., codex nr. 1215 van de Bibliotheca Publica Latina (U.B. te Leiden).

Tot de nieuwe elementen door Lieftinck naar voren gebracht behoort o.m. de datering op grond van de watermerken.

Vermoedelijk heeft Bormans deze filigranes niet eens opgemerkt. - Hoezeer het dateren, zelfs aan de hand van de vermaarde Zwitser Conrad Moïse Briquet²⁾ moeilijk blijft, is door palaeographen o.m. in Het Boek aangetoond. Desondanks kan men met Lieftinck rustig aannemen, dat het bewuste hs. uit de tweede helft der 15de eeuw stamt. Wellicht is men dicht in de buurt als men de copie op circa 1475 stelt.

Uit het schrift zelf leidt de beschrijver niet met evenzovele woorden een eeuw of 'n decennium af. Mogelijk vertrouwt Lieftinck erop, dat men kennis neemt van zijn uitstekend hulpmiddel, Codicum in finibus Belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in bibliotheca universitatis asservantur³⁾. Pars I tracht een ‘uniform systeem’ op te zetten i.v.m. benamingen als b.v. cursiva formata, littera brevitura, littera bastarda etc.

Aangezien hij te bescheiden is om daarnaar te verwijzen kan de argeloze lezer niet vermoeden, dat deze lettertypen door hem geclassificeerd zijn in het tijdperk 1440-1500 (cf. p. XII o.c.).

1) Sint Servaeslegende. In dutscheden dichtede dit Heynrijck / die van Veldeke was geboren.
Naar het Leidse handschrift uitgegeven door dr. G.A. van Es, hoogleraar te Groningen, met medewerking van dr. G.I. Lieftinck en A.F. Mirande. (1950. Uitg. N.V. Standaard boekhandel Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven). 221 blz.

2) Les Filigranes; dictionnaire historique des marques du papier dès leur apparition vers 1282 jusqu'en 1600. 2me éd. 1923.

3) Lugduni Batavorum. E.J. Brill - 1948.

[p. 232]

Of het scriptorium, waarvan gewaagd wordt (blz. 12), te Maastricht dient gezocht te worden (i.c. bij het Servatius kapittel) blijft onaangeroerd.

Over een van de bezitters van 't ms. Hendrik Lenssen kan het stadsarchief van Maastricht wel 'n inlichting verstrekken. Dat zal ons tevens dichter bij de geboorteplek van het hs. brengen.

Wij vermoeden, dat de nestor van de Vlaams-Limburgse philologen, de bekende politicus Kamiel Huysmans vreemd zal opkijken bij Lieftincks bewering, dat J.H. Bormans de vinder is van het handschrift. In het Limb. jaarboek (jg. 1895/96, blz. 100!) is een en ander op ironische wijze uit de doeken gedaan.

Tenrechte is de leraar M. Gillet de redder van het ms. dat aan een spijker op 'n bestekamer hing, zonder dat de notaris-eigenaar besef had van het voorgenomen vandalisme!¹⁾

L.J. Rogier²⁾ heeft daar nog eens op geattendeerd in zijn bekroonde prijsvraag, terwijl Jozef Droogmans³⁾ dat vóór hem had gedaan in een noot.

Professor van Es koestert een beminnelijk optimisme t.a.v. de lezerskring, waarvoor hij zich dit middeleeuws produkt gedacht heeft. Weliswaar ontveinst hij zich niet de moeilijkheden, waarvoor de ‘belangstellende leek’ komt te staan. Doch desondanks maakt hij het de brede schare nòg lastiger, o.m. door de spelling. Niet iedereen vermag in te zien (zolang de klankwaarde gelijk blijft) waarom U wordt gedrukt i.p.v. V, of u u i.p.v. W. Dit lijkt toch wel een nodeloos verzwaren van de lectuur, immers 'n motivering zoekt men vergeefs.

Van de andere kant komt dr. G.A. van Es de lezers tegemoet door een interpunctie, die in 't manuscript geheel ontbreekt. Ook hier beseft de tekstverzorger hoezeer uiteenlopende zienswijzen mogelijk zijn.

Trouwens, de Utrechtse dissertatie over ‘Beginselen en ontwikkeling van de interpunctie, in 't biezonder in de Nederlanden’, door Johanna Greidanus⁴⁾ heeft ruimschoots bewijzen aangevoerd inzake het hachelijk ondernemen van een interpungering.

Men zou de vraag kunnen stellen, of Veldeke zelf geen behoefte aan een pauze heeft gehad in de passus vanaf vs. 90 tot vs. 100. In deze opsomming beginnen liefst zeven regels met Ende. Dat de philoloog hier geen enkel leesteken aanbrengt lijkt ons al te spaarzaam.

In de tekst die Van Es zoveel mogelijk diplomatisch heeft afgedrukt (met afwijkingen e.d. aan de voet van de blz.) zal men weinig ongerechtigheden bespeuren. 'n Zetfout kan zijn o.m. mochen (vs. 212) i.p.v. moghen.

Hinderlijk is 't zetfoutenduveltje in de aantekeningen en in de Woordenlijst. Men kan denken aan een niet verroeste liefde tot De Vries en Te Winkel, hetzij bij Van Es, hetzij bij de Antwerpse zetter.

De wetenschappelijke prudentia komt aan 't licht in de toelichting en 't glossarium. De terminologie: misschien, mogelijk, wellicht, niet geheel

1) cf. 'n Vriend en 'n Vriendin van Heynrijck van Veldeken door Jef Notermans (1941) blz. 1, voetnoot 1.

2) Henric van Veldeken. Inleiding tot den dichter en zijn werk, met bloemlezing, p. 40 (Maastricht, 1931).

3) Hendrik van Veldeke. De eerste Dietsche dichter. Zijn leven en zijn werk. (Tongeren - Hasselt), p. 109-110, noot 4.

4) Zeist, 1926 (254 blz.).

[p. 233]

zeker, waarschijnlijk, kan, lijkt enz. wijst op 'n bescheidenheid die deze philologus siert.

Zonder de vraag te stellen: uit welke geschreven bron Veldeke zich gelaafd heeft, laat Van Es in aant. 1284 doorschemeren, dat Aug. Kempeneers niet de ware latijnse tekst heeft gevonden, waarop onze Sint Servaaslegende teruggaat. Speelt de criticus hier soms de naam van de Brusselse Bollandist Maurice Coens S.J. door het hoofd?

Men zal het onverdeeld eens kunnen zijn met het Voorwoord, waarin gezegd wordt, dat er betreffende de persoon van de poëet nog diverse vragen op beantwoording wachten. Nu wekt het lichtelijk verwondering, dat de schr. nergens laat merken, dat hem de belangwekkende studie van zijn Nijmeegse collega mr. B.H.D. Hermesdorf¹⁾ bekend is. Ware dit gedegen opstel bestudeerd, dan zou de vrucht zijn afgeworpen voor het glossarium. Sommige termen, gelegen in de juridische sector laten aan interpretatie te wensen over.

'n Soortgelijk euvel valt te betreuren m.b.t. de uitleg van kerkelijke, liturgische, theologische e.dgl. woorden.

Hinderlijke mistastingen waren voorkomen indien te rade was gegaan bij A.J. Koenders' Handboek der Liturgie²⁾, de Katholieke Encyclopaedie, een geïllustreerd werk als Eucharistia³⁾, enz.

De ingewijde lezer kan geen genoegen nemen met een formulering als: ‘.... waarop hij (Servaas) de mis bediende’. (p. 203, 2e kolom).

Een priester draagt het heilig misoffer op. Een misdienaar dient tijdens het heilig officie. Dit kan een stille of leesmis dan wel een gezongen of hoogmis zijn. Ook een heilige Mis, geconsacreerd i.v.m. een overledene kan - in mineur - gezongen worden.

Bij het woord ‘translacione’, p. 216, 1e kolom, zal de schr. met vrucht raadplegen o.m. Les légendes hagiographiques, van de excellente Bollandist Hippolyte Delehaye⁴⁾, alsook de Dictionnaire de Droit canonique⁵⁾ e. dgl.

Met het oog op een ‘breder belangstellend publiek’ ware in de woordenlijst te verduidelijken o.m.: bonde, ontbonde, cens, dingher, eyt, gherichte, gherechten, hadder sich ergheven, houft stat, te korne ende te grase, leen, miede, ontsat, orconden (I 742, 1751, 1832, 1978), pant, soene, staff, stola, veerst, vreden, wroeghen, wysdom, Zurien. (vide Hermesdorf, o.c.).

Con amore sluit ik me aan bij de zienswijze van prof. van Es: deze tekstuitgave hoort thuis in de bibliotheek van iedere neerlandicus. Ook de historicus en de rechtskundige zullen met ons erkentelijk zijn voor de gewetensvolle arbeid, besteed aan de verzorging van het ‘oudst dateerbare document’ van onze middelnederlandse litteratuur.

Het wachten is thans op de aangekondigde dissertaties van enkele doctorandi, die t.z.t. een taalkundige en cultuurhistorische belichting van de

1) Hendrik van Veldeke in het licht der Rechtsgeschiedenis (Publications de la Société historique et archéologique dans le Limbourg. dl. LXXXIII, blz. 175-206).

2) dl. I en II, Nijmegen, 1914 of zijn Volkshandboek, Nijmegen, 1916.

3) Encyclopédie populaire sur l'Eucharistie: Maurice Brillant (Paris, 1934,) inzonderheid pp. 335 sqq.

4) Derde druk, Bruxelles, Société des Bollandistes, 24 Boulevard Saint Michel.

5) o.l.v.R. Naz, (Paris, 1937) - J.A. Jungmans S.J.: Missarum Sollemnia. Eine genetische Erklärung der römischen Messe (1e + 2e Band).

[p. 234]

Sintervaaslegende, de verhouding tot proza-redacties e.a. daarin hopen te geven.

Ons hartelijk proficiat met de verdienstelijke onderneming zal hopenlijk in de zuidelijke en noordelijke Nederlanden, in Zuid-Afrika en elders bijval vinden.¹⁾

Maastricht, Sint Servaasdag, 13 Mei 1950.

Jef Notermans.

1) De geste van de Groningse hoogleraar t.o.v. professor Jos van Mierlo S.J. op blz. 7, bestaande in een verwijzing naar de herdruk van ‘De letterkunde in de Middeleeuwen’, alwaar de goedwillende lezer zich kan laven aan Veldekelitteratuur, had gevolgd kunnen worden door een even sobere verwijzing naar ‘De Jongste Veldekestudie’ van prof. dr. C.G.N. de Vooys in de Nieuwe Taalgids (1949), p. 246-8.
Bij raadpleging van Jos. v. Mierlo, o.c. zal men vergeefs zoeken naar ‘Henric van Veldeken’ door dr. A. Kessen in De Maasgouw, 58e jg., pp. 51-53, en ‘Een tijdgenoot van Henric van Veldeken’, 58e jg., pp. 68-69.
Men zal het de auteur moeten vergeven, dat hij geen kennis kreeg van de ‘Seminararbeit von Otto Schepper’, (Münster, Westfalen, 1937), gewijd aan ‘Der heilige Servatius - Seine Verehrung im Volke’ (75 blz.).
Beter bereikbaar waren twee publicaties van Frans van Oldenburg Ermke, resp. ‘Leven en Sterven van Sint Servatius’ (A.A.M. Stols -Maastricht, 1937) en ‘Servaas van Maastricht’ (De Kinkhoren, Brugge - Brussel, 1944), alsook de boekjes van Fons Tuinstra: ‘Sint Servaaslegenden’ (Maastricht, 1934) en ‘Het boek der Wonderen van Sint Servaas’ (Maastricht, 1937), dat een nadichting van Veldeke mag genoemd worden.