De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

[p. 222]

U en ue.
(Aanvulling).

Onder bovenstaande titel heb ik NT XLI 199vv. proberen aan te tonen, dat ons pronomen u(w), door 16e/17e eeuwse mondelinge ontlening uit Brabant, in Hollandse mond was ontstaan, vooral in de taal van ‘hovelingen en pleiteren’. Ik veronderstelde dat de Hollander met z'n possessief-personale eenheidsvorm je, wel de Brabantse vórmen u en uwe had overgenomen, maar door dat feit zelf niet automatisch ook de functies had ontdekt waarvoor de Brabander die vormen placht te gebruiken. Zo konden die heel makkelijk ‘geënt’ worden op het eenvoudige Hollandse systeem: één vorm (je) voor alle functies van personale en possessivum.

Aangezien het Antwerps nu alleen de uitspraak [a.(wə)] en [u(wə)] kende, schreef ik op blz. 202 dat die vormen ‘verschrijftaald’ weergegeven konden worden als u, uwe enz. Ik meende m.a.w. dat de klankovergang van [u] tot [y] in het ‘proto-ABN’, aan schrijftaalinvloed toegeschreven zou moeten worden, al had ik me op dit punt zeker duidelijker uit kunnen drukken.

Nu kan men zich afvragen wanneer die overgang in de spraak van bepaalde personen althans, begonnen is, en ook nu is het weer erg moeilijk om op die vraag zelfs maar een bij benadering juist antwoord te geven, omdat geen enkel middel ons tot dusver in staat gesteld heeft om door de dikke korst van een eeuwenlange schrijftaal-codificatie heen, de gesproken werkelijkheid waar te nemen. Pas door de ontdekking van talloze relictvormen, hebben we een idee gekregen van het feit dat de strijd tussen natuur en grammatica, hier talloze keren aanleiding heeft gegeven tot de vorming van taalcompromissen: wapenstilstanden die voor korte tijd dat gevecht onderbraken totdat met heeft u zich tenslotte de vrede getekend werd.

Tot dusver waren er voor zover mij bekend, wel allerlei relicten ontdekt van het type uwee, uwes enz., maar niet van de vormen van de oorspronkelijke ontlening: oe en oewe. Schijnbaar had de schrijftaal dus het eerst getriomfeerd in de verandering van dit oorspronkelijke vocalisme.

Destijds ben ik niet uitvoeriger op deze kwestie ingegaan omdat ik de aandacht niet af wilde leiden van de hoofdzaak van m'n betoog. Nu vond ik evenwel een welkome aanleiding om dat alsnog te doen, in het feit dat ik kort geleden in vragenlijst nr. 44 van de Zuidnederlandse Dialectcentrale, een paar belangrijke Noordhollandse vormen ontdekte, die eens te meer bewezen wat voor waardevolle relicten de zo snel uitstervende dialecten van deze provincie nog bevatten. Wormerveer (E 84a) vertaalde vraag 1 van genoemde lijst met: Het oewe Klaas zien loopen?, en Zaandam (E 86) gaf vraag 27 en 28 respectievelijk weer met: Waer layt Oewus ouwers laent?, en: Wèt is oewus vrindin (sic) durloy boek¹⁾? Wie zoiets leest waant zich bijna een ogenblik midden in Brabant!

Voor zover mij bekend, waren dat de eerste vormen van dit relict-type die het oe-vocalisme vertoonden. Daarom schreef ik aan allebei deze corres-

1) De Nederlandse tekst van deze vragen luidde respectievelijk: ‘1. Heb je Klaas zien lopen? 27. Waar ligt het land van uw ouders? 28. Wat is het boek van uw vrienden?’ - E 84a gaf als tweede vertaling bij vraag 1 nog: ‘Het uwes...’

[p. 223]

pondenten een brief, met het verzoek om enkele nadere inlichtingen. Uit hun antwoorden¹⁾ citeer ik nu het volgende. Uit Wormerveer schreef de heer M. van de Ven o.m.: ‘Wie deftig willen doen spreken van uwes en uwe-uwe. Aldus: Uwes (lees U) is hier in lange niet meer geweest. - Weet uwe (uwé) ook waar de burgemeester woont?’, enz.

In het goedmoedige, familiaire gepraat hoort men: ‘Is oewe er ook 'eweest? Wèt (wat) wil oewe hebben? - Kom oewe maar binne! - Dit hoort men nog te Westzaan, Knollendam, Oostzaan en onder oude kennissen hier en daar elders in de Zaanstreek.’

Uit de brief van de heer R.J. Ouwejan uit Zaandam, citeer ik verder nog het volgende: ‘Oewus wordt alleen nog bij ons door oudere mensen in onze streek, en dan nog door bepaalden gebezigd.’ ‘Dezelfde menschen die oewus bezigen, gebruiken ook oewe (geen uwe of uwes, dat is zoogenaamd deftiger in onze streek, ook, maar dan door een tikje deftiger, oude menschen gebruikt). De jeugd gebruikt geen van beide. In Wormerveer, Koog-Zaandijk en Knollendam wordt ook oewes en oewe gebruikt. Uwe en Uwes ook als boven omschreven.’

Ik heb deze brieven met opzet wat uitvoeriger geciteerd, omdat hieruit verschillende belangrijke conclusies getrokken kunnen worden. Op de eerste plaats vormen de hier gegeven voorbeelden met oe-vocalisme²⁾, de laatste schakel die nog ontbrak tussen het uitgangspunt en het eindresultaat van die pronominale ontwikkeling die zo typisch is voor ons ABN. Hier horen we inderdaad uit Hollandse mond een duidelijke echo van de spraak van de 16e eeuwse Sinjoor. Typerend is trouwens ook het in beide brieven geconstateerde stijlverschil tussen de oe- en de uu-vormen: de laatste worden twee keer als ‘deftiger’ gekarakteriseerd, en dat is wel allerminst in strijd met onze hypothese van schrijftaalinvloed; vgl. bv. nou t.o. het ‘deftigere’ nu.

Het lijkt me heel waarschijnlijk dat plaatsen die alleen vormen met uu hebben, hier minder sterk dat ‘deftige’ karakter aanvoelen. Een woord heeft voor ons normaliter immers alleen een ‘plechtige’ klank, als het in oppositie staat met een ‘gewoon’ of een ‘vulgair’ woord. Werpen klinkt plechtig dank zij de vorm gooien, maar bommenwerper klinkt heel gewoon, omdat bommengooier niet bestaat.

Bij een aanvullend mondeling onderzoek in Wormerveer kreeg ik sterk de indruk dat uwe(s) veel vaker gebruikt werd als uwee(s). De types oewee en oewees trof ik er niet aan. Gelden diezelfde eigenaardigheden voor de rest van de Zaanstreek, dan mogen we veronderstellen dat de letter-invloed vrij klein is gebleven: de E van Edelheid heeft zich dan beperkt tot een verbintenis met z'n standgenoot U(we), en zich niet afgegeven met oe(we). Overigens mogen we ons de ‘vulgariteit’ van laatstgenoemd pronomen ook weer niet ál te erg voorstellen, want het kan geen dienst doen t.o. mensen die bij hun voornaam genoemd worden (daar wordt jai enz. gebruikt). Cum grano salis kunnen we m.i. in de afdalende Zaanse reeks u(we) :

1) Aan beide schrijvers betuig ik bij deze m'n oprechte dank. - Bij Boekenoogen, De Zaansche volkstaal (Leiden 1892) vond ik tot m'n verbazing geen spoor van deze vormen, evenmin als bij D. van Kalken, Bijdr. tot de kennis der Noordholl. volkstaal, De Taalgids I (1859) 102 vv. en 282 vv.

2) Dat er ooit sporen gevonden zouden worden van ontlening van de veel minder frequente beklemtoonde Antw. vormen [a. (wə)], lijkt me wel heel onwaarschijnlijk. - Inmiddels blijkt me uit een vriendelijke mededeling van Mej. E. Baartmans dat sommige oude Antwerpenaars de vorm [y. wə] als personale nog gebruiken (vgl. NT XLI 205 noot 1).

[p. 224]

oe(we) : je de 16e-eeuwse Hollandse waardering gereflecteerd vinden voor schrijftaal : bra. spreektaal : hll. spreektaal.

Men kan zich afvragen hoe het komt dat juist de Zaanstreek deze typische vormen vertoont. Aan de ene kant is een oudere Amsterdamse ‘expansie’ niet uitgesloten (het moderne stadsdialect vertoont immers dezelfde neiging), maar daarnaast kan men aan een andere verklaring denken. De heer v.d. Ven verwees me naar S. Lootsma, Historische studiën over de Zaan I 129 vv., waar verteld wordt dat ook de Zaanstreek in de 16e eeuw het toevluchtsoord geweest is van talloze znl. vluchtelingen (stijfselmakers), vooral na de val van Antwerpen. Een rechtstreekse bra. import van oe(we) ligt dus het meest voor de hand, al zal de parallelle Amsterdamse ontwikkeling zeker een steun zijn geweest.

Terwijl ik voor de verklaring van uwees en uwes naar blz. 204 van het geciteerde artikel verwijs, ligt het verder wel voor de hand om aan te nemen dat de s van oewes per analogie naar het laatstgenoemde woord ontstaan zal zijn. Eén ding staat intussen wel vast: we kunnen ons de vormenchaos die eeuwenlang bij ons beleefdheidspronomen geheerst heeft blijkbaar moeilijk té gecompliceerd voorstellen. Des te makkelijker wordt het voor ons om aan te nemen dat behalve de bouw van het hll. pronominale systeem, vooral de letter de leiding wist te nemen bij het bepalen van de vorm die in deze strijd zou overwinnen. Maar dat onze voorouders enkele eeuwen lang ietwat huiverig geweest moeten zijn voor de leus ‘Schrijf zoals je spreekt’, dát zal ons na het voorafgaande wel niet zo raadselachtig meer toeschijnen.

Leuven, 1949.

P.C. Paardekooper.