De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

Boekbeoordelingen.

G.G. Kloeke, Herkomst en groei van het Afrikaans. - XVI en 375 bldz. - Leiden, 1950.

Het Afrikaans is naar klanksysteem en woordenschat gebaseerd op het 17e-eeuwse Zuidhollands: dat is de kern van Kloeke's levendige, heldere, rijk gedocumenteerde en met vele kaartjes veraanschouwelijkte betoog. Maar er is ook een duidelijke ‘hoog-hollandse’ inslag in het Afrikaans, van het begin af, en later steeds doorwerkend. Die zuidhollandse basis is zuiver in taalkundige zin op te vatten: Zuidhollanders van ‘bloed’ zijn de Afrikaanders niet. Naar de herkomst van de bewoners zou met bijna even veel recht een franse inslag in de taal te verwachten zijn, en met nog meer recht een nederduitse. Van Frans is evenwel buiten de familienamen niets te merken, en de nederduitse invloed wijst Kloeke reeds in het begin met grote nadruk af.

Het nederlandse taalgebied, waarvan het Afrikaans de voorname trekken vertoont, wordt door isoglossenkaartjes afgebakend. De gedifthongeerde ij en ui leiden naar de brede difthongeringsstrook. De diminutiva (bietjie) en de aanspreekvormen met j- (het Afrikaans kent gij niet) snijden het zuidelijk deel van die strook af. Men moet deze kenmerken als beslissend voor Holland beschouwen, dus de difthongering aldaar voor goed gevestigd houden ± 1650, wil men de j uit intervocalische d (paaie, gebooie e.d.), die immers op zichzelf even goed of beter brabants zou kunnen zijn, met Kloeke laten wijzen op Zuid- en niet Noord-Holland. Bij de verdere bijzonderheden die in bespreking komen, veelal naar gegevens uit de Taalatlas, gaat de auteur eigenlijk al van de zuidhollandse herkomst uit, en sommige feiten kloppen daar goed mee. Maar er blijven hoogst merkwaardige dingen, waarvan Kloeke de waarde ook geenszins onderschat, zoals de heldere aa in het Afrikaans, en niet de zuidhollandse ae; het deelwoordprefix ge- en niet e-; aan en niet an.

Iemand die de simplistische, door Kloeke (bldz. 56) terecht gelaakte mening huldigde dat het Afrikaans ‘een op drift geraakt Nederlands “AB”’ is, zou zich in dat vooroordeel door de argumenten van Kloeke niet ernstig behoeven te laten schokken. Zo iemand zou constateren dat het Afrikaans

[p. 183]

op zeer voorname punten, de ij en ui, de aa, de ge-participia, meegaat met het ‘AB’, dat nu eenmaal op het Hollands berust. Alleen zou hij het Afrikaans wat naar de huiselijke, gemeenzame kant vinden met woorden als mossie ‘mus’, rot ‘rat’, koei ‘koe’, met welk laatste hij vormen als paaie en gebooie op één lijn zou plaatsen. Ten hoogste zou hij vaststellen, dat het Afrikaans enkele ‘boerse’ woorden toelaat, zoals perd en herd ‘haard’ en woorden met eu waar het Nederlands oo heeft, als keuning en meule, maar die gevallen zijn niet eens talrijk. Dat klaver, hiel en kies kustwoorden zijn, heeft immers voor de aldus bevooroordeelde weinig belang: het zijn de algemeen-enderlandse woorden, zo goed als gras, merrie, herkauwen, trog en morgen.

Laat zo'n vooroordeel vooral bij leken hebben postgevat, ook de vakman moet op zijn minst constateren dat die ‘hooghollandse’ inslag van het begin af wel heel sterk is geweest, en dat wat Kloeke de leesvorm of de stedelijke vorm noemt - die niet zelden tevens de brabantse, althans niet de specifiekzuidhollandse vorm is - wel heel vaak is verkozen. Het algemene beeld van de taal die de oudste kolonisten hebben gesproken, verrast eerder door zijn ‘AB’-igheid dan door typisch 17e-eeuws-zuidhollandse trekken. In klanksysteem en woordgebruik, en daarover heeft Kloeke het alleen, schijnt dat Oerafrikaans al verder op weg te zijn geweest naar het huidige Standaard-Nederlands dan het toenmalige Zuidhollands, zeker het landelijke, en vermoedelijk ook wel het stedelijke Zuidhollands. Heeft in het kaapse isolement de geschreven taal als vastigheid bij uitstek, en dan licht in de eerste plaats de ook door Kloeke vaak als meewerkende factor ingeroepen Statenbijbeltaal te midden van de dialectische verscheidenheid der kolonisten, sneller en ingrijpender gewerkt dan in patria? Of is zelfs, juist in dat bonte Babel-in-het-klein van dialect- of zelfs taalverschillen, de bij de geschreven taal aansluitende eenheid min of meer bewust en opzettelijk bevorderd?

Als men zulke vragen stelt, vermindert het belang van de vraag die Kloeke zich stelt, nl. hoe dat betrekkelijk geringe percentage zuidhollandse kolonisten zijn stempel op het Afrikaans heeft kunnen drukken. Kloeke schrijft dat toe aan het gezag en de invloed die de gezinnen van Van Riebeeck en zijn zwager Van der Stael hebben gehad in de eerste jaren van de volksplanting, toen vrijwel de gehele bevolking om en bij het fort woonde.

In een hoofdstuk ‘de taal der pioniers’ heeft de auteur een uitvoerig en nauwgezet onderzoek ingesteld naar de taal van Van Riebeeck in het Dagverhaal, en naar die van twee vreemdelingen, Frederick of Fredrick de Smit, afkomstig van Koningsbergen, en Pieter van Meerhoff uit Kopenhagen. Kloeke ziet in de journalen van de twee laatsten een streven om bij de ‘hollandse’ norm te blijven, maar tevens is er in die geschriften van 1662 al iets te zien van deflexie, en met wat goede wil ook van andere vereenvoudigingen in het Afrikaans.

Die vereenvoudigingen brengen ons van de ‘herkomst’ naar de ‘groei’. Wie bij de groei vooral denkt aan de structuurverandering, waardoor het Afrikaans, fonologisch en lexicologisch zo dicht bij het Nederlands gebleven, grammaticaal zich zo ver van het Nederlands heeft verwijderd, zal over die kwestie betrekkelijk weinig in het boek vinden. In het vierde hoofdstuk, nog niet dat wat over de groei handelt, wordt Hesseling's theorie van het Maleis-Portugees besproken. De auteur erkent daar wel dat èn Maleis èn Portugees van invloed kunnen geweest zijn, maar aanvaardt ‘het’ Maleis-Portugees niet. In het eigenlijke hoofdstuk over de ‘groei’ komen

[p. 184]

de meest markante grammaticale verschillen tussen Afrikaans en Nederlands ternauwernood ter sprake. Wel bepaalt Kloeke duidelijk zijn standpunt ten aanzien van de tijd waarin het Afrikaans zijn ‘draai’ heeft gemaakt. Die draai is naar zijn mening onmiddellijk na de eerste vestiging begonnen en is toe te schrijven aan de invloed van de velerlei vreemdelingen die Hollands trachtten te spreken. Waarderende vermelding verdient in dit hoofdstuk de interessante behandeling van de ondergang der zwakbeklemtoonde pronomina.

Bij de lezing van dit mooie boek kan men zich niet overal aan de indruk onttrekken dat de auteur de feiten wat te geredelijk schikt naar de eenmaal aannemelijk bevonden zuidelijk-zuidhollandse herkomst. Zo treft het in het 3e hoofdstuk, waar mogelijke andere invloeden worden besproken, dat het Zeeuws wordt terzijde gesteld (wegens het ontbreken van de difthongering en) wegens de aa en niet ae van het Afrikaans, diezelfde ae die tot heden toe in het zuidelijke Zuidhollands, zij het dan in gaandeweg verliezende strijd met de aa, voortbestaat. En zo zijn er wel meer punten te noemen.

Maar niemand zal het boek uit handen leggen zonder de aangename gewaarwording van kennis te hebben gemaakt met een hoogst belangrijk werk, dat een verrijking betekent van onze taalkundige vakliteratuur. Ook een lezer die, zoals schrijver dezes, de accenten wat anders zou willen plaatsen, en meer getroffen is door het ‘hooghollandse’, d.w.z. het bovengewestelijke of méérgewestelijke in het Afrikaans, zal grote waardering hebben voor de leerzame, verhelderende, vaak overtuigende en nergens gewaagde beschouwingen - die binnen het bestek van een boekbespreking niet afzonderlijk kunnen worden vermeld - over de eigenaardig gecompliceerde taaltoestanden in Holland van vroeger en nu, en over de nog voortdurende strijd tussen het ‘deftige’ en het ‘gemeenzame’, tussen leesvorm en spreekvorm, die strijd die een zo belangrijk en boeiend onderdeel vormt van de geschiedenis van het Hollands en het beschaafde Nederlands.

Utrecht, Februari 1950.

C.B. van Haeringen.

J.A.M. Pulles: Structuurschema's van de zin in Middelnederlands geestelijk proza, Nijmeegse dissertatie (Nijmegen - Centrale Drukkerij N.V. - 1950).

De schrijver van dit proefschrift heeft zich tot taak gesteld, na te gaan of de zinsvorm van het geestelijk proza ‘een zodanige overeenstemming vertoont, dat zij meer vertegenwoordigen dan een collectie van individuele talen en er met recht en reden van “het” Middelnederlands geestelijk proza gesproken kan worden. Voor dit doel nam hij een steekproef in de bekende bloemlezing van C.C. de Bruin: hij koos 2000 zinnen van 50 auteurs ter ontleding. In een principiële inleiding over het wezen van de zin en de syntaxis doet hij uitkomen dat de lezer geen volledige syntactische beschouwing mag verwachten. De ritmisch-melodische vorm blijft ter zijde, evenals de innerlijke struktuur. Het onderzoek geldt slechts de uiterlijke (materiële) syntactische vorm, die “in laatste instantie bepaald wordt door de woordschikking”. Daarbij koos hij de “methode Overdiep” met geringe wijziging. Gelijk bekend, gaat deze uit van een zinskern, bestaande uit Subjekt (S) en Verbum finitum (Vf), of bij de eenledige zin van een Vf.

[p. 185]

De andere componenten worden dan gekenschetst als Aanloop (A) en Rest (R). Pulles voegt daarbij een Middengroep (M), die tussen S en Vf staat, en later voor bestanddelen “buiten het zinsverband” het symbool t (toevoeging) “op een plaats overeenkomstig met die, waarop de vrije component in de zin staat” (blz. 25). Zo komt hij tot 20 mogelijke zinstypen, waarvan 4 voor de eenledige zin (blz. 19). Met grote volharding is nu het gehele materiaal naar deze zinschema's gesorteerd en statistisch bewerkt, met aantallen of met percentage. Vooraf is echter de stof ingedeeld in vier groepen, die in hoofdstuk II-V behandeld zijn, namelijk: elementaire zinnen (die echter ook bijzinnen kunnen bevatten), samengetrokken zinnen, meervoudige zinnen, zinnen met bestanddelen buiten het zinsverband. Eigenlijk is er nog een vijfde groep, van “dubia”, “met grote verscheidenheid van vormen”, waarvan de bespreking achterwege blijft. De nieuwsgierigheid van de lezers wordt geprikkeld door de mededeling: “Zij vormen voor de syntactische fijnproever wel het meest interessante deel van ons materiaal” (blz. 27). Des te meer stelt de schrijver ons teleur, want deze groep bevat niet minder dan 19 % van het gehele aantal. Mogen wij van hem later deze gewenste aanvulling verwachten? Er is nog een tekort, dat hij zelf beseft, en waarop hij nadrukkelijk de aandacht vestigt, al moet hij zich tot enige steekproeven beperken. Is de stijl van de vijftig onderzochte auteurs voldoende homogeen, om van de zinsbouw van het geestelijk proza te kunnen spreken? Dat de schrijver het belang van deze vraag ingezien heeft, blijkt uit het feit dat hij aan elk hoofdstuk een beschouwing over Individuele aspecten toegevoegd heeft. Van acht auteurs heeft hij percentsgewijze de verschillende zinsoorten ingedeeld, die dus met de gemiddelden van dezelfde soorten vergeleken kunnen worden (zie blz. 50, 65, 101, 110, 116). Verder is hij meestal niet gegaan: “Daar het onderzoek van dit individuele taalgebruik buiten ons bestek valt, gaan wij niet verder op deze gegevens in” (blz. 51). Was dit wel geschied, dan zou het aanbeveling verdiend hebben, de teksten enigszins te groeperen en de stijl te karakteriseren. Bij Ruusbroec en Dirc van Delf was invloed van het Latijn te verwachten, in de Coninx Summe wellicht van het Franse voorbeeld. De taal van de Marialegenden is eenvoudig-vertellend, die van Joh. Brugman familiair-pratend, die van de Gebeden uiteraard vol aangesproken personen, gelijk reeds de aandacht van de schrijver trok (blz. 111). Of de “dubia” in bepaalde teksten veelvuldig voorkomen zou ook nagegaan dienen te worden.

Dergelijke bezwaren zullen door Dr. Pulles stellig erkend worden. Bij voorbaat ontwapent hij ons door met bescheidenheid in de Inleiding zijn werk “een eerste schrede” te noemen (blz. 10) en in het Besluit nogmaals een eerste terreinverkenning’ (blz. 117) met het beperkte doel vooreerst ‘het allervoornaamste’, de grote lijnen in kaart te brengen. Met grote vlijt, kritisch en nauwkeurig, heeft hij zijn waarnemingen gedaan, zijn becijferingen gemaakt, en betrouwbaar materiaal voor verder onderzoek beschikbaar gesteld. Gedeeltelijk zijn de cijfers, om de tekst niet onleesbaar te maken, in een Bijlage (blz. 119-149) ondergebracht. Wanneer nu het onderzoek in deze trant voortgezet werd, dan zouden ook de bestanddelen, A, M, R en t (objekten, allerlei adverbiale bepalingen, woorden buiten zinsverband) ontleed, in formule gebracht en percentsgewijze ingedeeld moeten worden. De uitkomsten zouden de omvang van een boekdeel vereisen en een doolhof van formules en cijfers verschaffen. Maar dan zou men zich af gaan vragen of die uitkomsten wel in evenredigheid zouden zijn met

[p. 186]

de grote inspanning. Die vraag zal de bewerker van dit proefschrift zich te stellen hebben, als hij, naar wij hopen, zijn syntactische studie voortzet.

C.G.N. de Vooys.