De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

[p. 52]

Lodder.

Naast die van ‘arme drommel’ wordt in de rubriek der niet of minder gunstige opvattingen gissenderwijze, met een ‘wellicht’, in WNT 8, 2540 aan dit woord de betekenis toegekend van zwerver, persoon zonder vaste woonplaats, in de volgende aanhaling: ‘Als ghy den coccoc hebt hooren singhen, Springht dan metten lodder vuyter haghen’ (Leuv. Bijdr. 4, 336). De combinatie van lodder met haghe schijnt spreekwoordelijk te zijn geweest. Het artikel verwijst naar een overeenkomstige plaats bij Verdam 4, 698: ‘De lodder sprinct ooc uter haghen (na den winter) ende comt met verberrende schenen: dat sonneschijn is nu sijn meenen’ (Belg. Mus. 6, 308).

Bevestiging daarvan levert een tekst uit de stadskeuren van Grave, ‘ingeset A^o 1320’ en meegedeeld ‘na inhout der Stads Rolle’ in Paringet-Van Alen, Memoriaal of Beschrijving van de Stad Grave, (Utrecht, 1752), p. 925: ‘Voort sal geen lodder tot Grave mogen dueren dan een nagt, en wie se daar en tegen herbergt die is op (versta: verbeurt) 6. schel(lingen). Maar over veertien dagen mogen sy weder komen en egter (:“wederom”) eene nagt blyven.’

In de aanhaling uit Belg. Mus. bevreemdde Verdam het woord verberrende, daar men immers, zo meende hij, een woord zou verwachten met de betekenis ‘verkleumd, koud’. Intussen, hij had die verbrande schenen nog op een andere plaats ontmoet. Hij onderstelde dat verbrant misschien een enigszins gewijzigde betekenis had, en verwees naar verbranst bij Oudemans. Daar staan echter geen Mnl. teksten, en inderdaad ontbreekt zowel deze vorm als de gewijzigde betekenis in MW op de letter V. Er was in feite geen voldoende aanleiding tot het zoeken van deze uitweg. Men behoeft van een zwerver die geacht wordt de winter buiten te hebben doorgebracht, niet te eisen noch te verwachten, dat hij al die tijd in ‘die haghe’ in de kou heeft gezeten. Zo dicht mogelijk bij zijn houtvuur hurkend, bovendien, zo stellen wij ons voor, met ontoereikende beenbekleding, heeft hij zijn schenen gewoon ‘verbrand’, verschroeid. Dit trekje roept ons de zwerver voor de verbeelding zoals hij zich beholpen heeft, zo goed het ging. Bij de behandeling van schene heeft Verdam dan ook zijn mening in deze geest herzien. Daar voegt hij namelijk aan hetzelfde citaat de opheldering toe: ‘waarmee hij dicht bij het vuur heeft gezeten.’ (7, 431). Een soortgelijke toelichting leest men bij nog een derde tekst met verberrende schenen i.v. verbernen (8, 1470), vergezeld van een aanhaling uit Vanden Winter ende vanden Somer: ‘Ic sal u noch van couden doen beven Ende dmeerch doen berren uten schenen’ (350-1). Kennelijk moet men ook hier van een staande wending spreken. Antonissen in zijn uitgave (Klassieke Galerij nr. 28, p. 92) neemt bij deze regels de aantekening van Leendertz over: ‘De winter zou het zóó koud maken, dat de cockijn zóó dicht op het vuur zou kruipen, dat hij zijne schenen brandde, zonder op den rug nog warm te worden. Men denke hierbij aan de zeer onvoldoende verwarming der huizen vóór de uitvinding der kachels. Daarom ook zat men in die asschen’. Maar met de lodder uter haghen was het nog iets anders gelegen. Verstoken van een geregeld huis zal hij zich, hetzij in de volksverbeelding of ook in de werkelijkheid met een primitieve boshut of zelfs met een hol in de grond gered hebben, en met voldoende vuur om zich de schenen te warmen, en mogelijk, in de kleine ruimte, zijn rug erbij.

[p. 53]

‘Aernout spelt my achte’, zegt de Meester in de bekende samenspraak Veelderh. Gen. Dichten, p. 72 vv., en het antwoord luidt:

Die twee verbrande scheenen brachte; enz.

Dezelfde Aernout heeft levendige herinnering aan Sint Truyen (V.G.D. 82), waar hij ter schole ging ‘voor de steen kolen’. In deze passage spreekt het stereotiepe karakter van de verbrande schenen zeer duidelijk in het optreden van een variant: ‘veel masselen voor mijn schenen’:

Daer sat ic het vuyr soo naer
Dat ic het noch wel worde ghewaer,
Ick schreef daer letteren sonder inct
d'Welckmen noch beschreuen vint,
Met veel masselen voor mijn schenen.

Het verdient opmerking, dat wij hier dezelfde combinatie van school en steenkolen aantreffen, die bekend is uit het slot van het bovengenoemde allegorisch spel, en dat ook de vermelding van Maastricht hier terugkeert:

Van daer soo liep ick weder henen,
Te Tricht al op de Mase
Daer worden ick Klerck van deux ase.

De variant masselen is op haar beurt spreekwoordelijk, gelijk kan worden afgeleid uit het slot van de Legende van Sinte Haryngus (De Vreese, Het Boek, 2e R., 11e dl., 1922, 299 vv., en afzonderlijk uitgegeven door de Boekhandel A.C.M. Pillot, Tilburg, 1946):

Nu knielt alle neder, hoort myn vermaen,
en wilt van my de benedictie ontfaen,
dats altyts gram te syne, en selden gepaeyt,
u schoens ontweeen, u caussens ontnaeijt,
die seeren op 't hooft, massels voor u schenen; enz.

Van het vuur als oorzaak van deze massels is hier geen gewag meer, maar het blijkt uit het bovenstaande genoegzaam, dat de oorsprong van de zegswijze in dat begripsverband moet gezocht worden. Voor massel zie men MW op masel; het woord heeft de betekenis van ‘vlek, smet’, bepaaldelijk ‘een door de eene of andere ziekte veroorzaakte vlek op de huid, mazel(en)’. Het feit dat in onze teksten telkens de localisatie ‘voor de schenen’ optreedt, wijst ons de weg inzake de toepassing: schroeiplekken. Interessant is. dat Kiliaan bij maschelen aen de beenen Plinius citeert: ‘maculae subrubrae quae hyeme contrahuntur, dum crura ad ignem propius admoventur’. De bedoeling van de door Verdam uit Hor. Belg. aangehaalde tekst: ‘hi heeft so veel masselen aen sijn been, ende dan moet ic hem gaen verwermen, den leliken ouden man’ moet wel deze zijn, dat de schroeiplekken een andere verwarmingswijze nodig maken. Wederom dezelfde toepassing openbaart, dunkt ons, de omschrijving in Teuth.: ‘massele, dye men bernet, serpedo’, hetgeen door Verdam niet schijnt opgemerkt te zijn.

Vermelden wij nog dat ‘Achter der Haghen’ voorkomt in V.G.D. p. 104, onder de ‘broeders die doen ter tijdt in de Oorden waren’, nl. der Aernoutsbroeders; waarmee geen kwaad gezegd zij van de menigvuldige eerzame Verhagens, Van der Hagens en Uitenhagens.

L.C. Michels.