De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

[p. 49]

Slachtrijp en stootvast.

Wie van het werk van wijlen Overdiep ook maar enige kennis heeft genomen zal zich herinneren dat deze geleerde geen gelegenheid voorbij scheen te laten gaan om bondigheid van compositie, samenstellende ‘taalverkorting’ te signaleren daar waar hij die aangetroffen had in de door hem onderscheiden letterkundige, ambtelijke en journalistieke taal. Intussen wekken de onlangs (NTg XLI 220 vlgg.) door prof. Van Haeringen aan het licht gebrachte typen (washandje, kippengaas) veeleer de indruk van vooral goed te gedijen in huis, tuin en keuken of in de etalage. En dat is weinig verwonderlijk. Reeds de nieuwe samenstelling op zichzelf vereist een zekere mate van begrip voor wat bedoeld kan zijn en doet het derhalve in werkplaats of keuken licht beter dan op de straat.

Naast die aanhoudende zucht tot ‘aanmaak’ van zelfstandige naamwoorden zijn er nu ook de adjectivische samenstellingen die door hun frequentie en hun soms gedurfd of uitheems karakter de aandacht trekken van wie de taal der ‘vakbladen’ wel eens onder ogen krijgt. Daar immers leiden behalve het veelgenoemde watergekoeld en consorten, die ook door de Centrale Taalcommissie voor de Techniek met een scheef oog worden aangezien, nog andere typen een opgewekt bestaan waarvan de leek zo recht geen weet heeft. Uitgebroed in advertentiekolom of leerboek verlaten zij de broedplaats weldra of dringen in de tekst van het vakblad waar zij nog even als vreemde eenden in de bijt zijn om dan tot alledaagse vaktaaltermen-op-papier te promoveren. De boer die het eerst een dekrijpe beer aanbood, mag een uitzonderlijk practisch man geweest zijn, maar dat neemt niet weg dat volrijpe en melkrijpe rogge nu ook in de tekst der landbouwbladen bloeit en de leerboeken van onze boerenzoons zijn van die schilderachtigheid evenmin wars en spreken, neen schrijven van slachtrijpe koeien, legrijpe hennen, rooirijpe aardappels en bouwrijpe (hgd. baureife) grond. Mijn vriend Naarding weet nu ik er hem naar vraag daaraan zelfs nog kaprijpe bomen, fokrijpe zeugen, maairijpe rogge en plukrijp fruit toe te voegen.

Het WNT maakt s.v. rijp alleen melding van de samenstellingen: half-, over- en vroegrijp. Waarbij ook doodrijp had vermeld kunnen worden, dat in deel III uit het Antwerps Idioticon is geciteerd en is aangevuld met: ‘alleen in Zuid-Nederland’. In Twente en in de Achterhoek is het evenwel een vrij gewoon woord, dat van gewassen en vruchten, b.v. overrijpe, beurse peren geldt, die ook wel buikziek of maalderig of (in Drente) murw kunnen zijn. Door Woeste, Wfäl. Wtb., is het echter reeds in 1882 geboekstaafd: doodrîpe ‘überreif’. Overigens is het woord zelfs, al of niet in de cultuurtaalvorm doodrijp, sinds jaar en dag eigen aan alle Nederlandse boeren! Ter aanduiding van de graden van rijpheid van granen gebruikt het landbouwonderwijs n.l. de termen melkrijp, in het geval dat de al kiemkrachtige korrel een nog melkachtige inhoud heeft, volrijp als de korrel droog maar buigzaam is, en doodrijp, wanneer het stro bleekgeel en bros en de korrels hard en gemakkelijk te breken zijn; vóór het doodrijp-zijn doet zich nog het stadium van geelrijpheid voor. Ook in de taal van onze landbouwwinterscholen zijn dat, evengoed als aaltjeszieke grond en dgl., alledaagse termen, van veelal oorspronkelijk Duitse makelij. Een opzettelijk onderzoek naar de taal van onze landbouwleerboeken der afgelopen honderd jaar zou gemakkelijk kunnen bepalen wanneer

[p. 50]

en door wie onze agronomische litteratuur met deze en nog heel wat meer van zulke taalgewassen is verrijkt; en zou bovendien kunnen tonen welk een vrij spel het barbarisme in zo'n vaktaal heeft waar het buiten het bereik is van de taalcensor! - Om bij -rijp te blijven: ik ben ook enige malen een germanisme noodrijp tegengekomen (notreif ‘verschrompeld en halfrijp’, zegt v. Gelderen-v. Beckum), b.v. Ir. D. Pattje, Vijanden van Landbouwgewassen, 8: Gebrek aan water maakt de aardappels noodrijp.

De samenstellingen met -echt zoals wasecht, kleurecht, zonecht en bleekecht, die inzonderheid op aantrekkelijke hoedanigheden van geweven stoffen plegen te wijzen - evenals nog lichtecht (vgl. hgd. lichtecht) dat overigens ook op het zgn. plexiglas betrekking heeft - vertonen echter duidelijker dat oorspronkelijke advertentietype dat ook de huidige samenstellingen met -baar aankleeft. Prof. De Vooys merkt in zijn Nederlandse Spraakkunst² 225 nu op, en uit de citaten van het WNT blijkt dat ook buitengewoon duidelijk, dat de massafabricage der -baar-adjectieven even voor 1800 is begonnen - dùs naar Duits voorbeeld zou men zo zeggen - en dat die massa in onze tijd nog krachtig aanzwelt. Niet in het eerste deel van het Woordenboek, wel in het Supplement vindt men die vormen als afneem-, afschroef-, afsluit-, aftel-, aftrekbaar die evenals (af)was-, in- en uitneembaar, in- en uitschuif-, op- en afrolbaar, inzinkbaar (van naaimachines) en dgl. zo modern aandoen en ons er bijwijlen aan herinneren dat wij nog in ‘de eeuw van reclame en techniek’ leven die niet van dank-baar-heid maar van bruikbaar-heid moet gewagen en ons op de koop toe allerlei taalproducten aanlapt. En dat de vaktalen er niet voor terugdeinzen om nog verder te gaan door -baar nu ook achter de stam van intransitiva te voegen (bloeibaar, uit het kwekersbedrijf: NTg XLI 205) is de lezer van dit tijdschrift reeds bekend.

Het wil mij voorkomen dat het door de assurante, astrante reclametechniek in het leven geroepen en gehouden advertentietype eveneens eigen is aan een goed deel van de samenstellingen met -klaar (naald-, panklaar en dgl.) in het WNT en van die met -vrij. Dat neemt niet weg dat ook de huidige huisvrouw er al aardig mee vertrouwd is en dat zij motvrij even goed kent als stof-, kreuk-, krimp- of vochtvrij. In De Groene van 6-8-'49 vraagt een socioloog ons hoe wij West-Europa ‘crisisvrij en met name vrij-van-werkloosheid’ kunnen houden. Zaad dient muis- en vorstvrij bewaard te worden, wat weer vooral tot de nomenclatuur van de tuinbouw schijnt te behoren, zoals storm- en watervrij ook lang niet overal gangbaar zijn. De ‘stootvrij (vgl. stoszfrei) aanlopende machines’, de ‘koper- en mangaanvrije (en ook stuifvrije!) kleurstoffen’ blijven uiteraard beperkt tot de terminologie der technische vaklitteratuur die bovendien een krachtige voorliefde vertoont voor samenstelling met -bestendig (corrosie-, water-, temperatuur-, e.a.), dat mede door het Engelse -proof geïnspireerd lijkt te zijn en veelal beter door -vast vervangen zou kunnen worden. De techniek houdt echter niet alleen van zakelijkheid en efficiency, maar ook van mooie woorden!

Samenstellingen met -vast kent het Nederlands eveneens zoals men weet vanouds. Verdam VIII 1290 vermeldt in het artikel vast reeds: buucvast (ergens zijn vaste woonplaats hebben), beddevast, erdvast, nagelvast, herdvast, slotvast, ankervast, en stedevast. De meeste ervan behoren blijkbaar daar waar ze 't best gedijen, in de aanprijzende taal der

[p. 51]

ambachten. De letterkundige taal mag van dit type wel eens gebruik gemaakt hebben (Cats gebruikt b.v. hemelvast), in de oudere delen van het WNT, waarin de aandacht voornamelijk naar de litteraire taal uitging, komt men ze niettemin slechts zelden tegen. Dr. J.H. van Lessen, Samengestelde Naamwoorden in het Nederlandsch, vermeldt wel nagel- en oordeelvast bij Hooft, grondvast bij Spiegel en wortelvast bij Bilderdijk. Daaruit kan evenwel nog niet besloten worden dat woorden met -vast ‘in onze moderne taal niet zeer verbreid zijn’. Wij kennen sedert geruime tijd immers rots-, muur-, bijbel-, rol- en karaktervast, en de vaktaal staat ook thans weldra met dit type klaar wanneer enige vorm van degelijkheid gegarandeerd wil zijn, terwijl de litteraire taal er eer afkerig van schijnt. Men spreekt, schrijft althans, nu van watervaste tekeninkt, en Dr. Beel scheen al geruime tijd minder zetelvast (NRC 11-5-'49). Iedere beursman weet wat waardevaste voorraden zijn, iedere huisvrouw wat een vuurvaste schotel is. Dat de landbouw zaadvast, windvast en stormvast bezigt, kan men naslaan bij Bezemer. Maar steekvast kennen wij zo niet; het leeft onder de bijenliefhebbers (van een imker die bestand is tegen de bijensteek), zoals zaadvast onder de vogelvrienden (van een kooivogel die de weg naar de water- en zaadbak heeft leren vinden). Een valk heet vuistvast een paard dat goed in het gareel gaat haamvast in Limburg, en het is spoorvast (althans in Antwerpen: Cornelissen-Vervliet) als het zich niet vergist in de weg. Een hond die de hof niet verlaat is tuinvast (b.v. Falkland, Schetsen 10², 87) wellicht naar 't voorbeeld van hokvast; in Groningen ook heem- en huisvast (haim-, hoesvaast). En men schrijft van prijsvaste boeken en stootvaste plastomeren (d.z. plastische stoffen). En dat dit slag van adjectivische compositie ook elders bruikbaar is, blijkt nog hieruit dat de sporttaal graag van klemvast gewaagt: men voelt de voldoening in des verslaggevers woorden na de strijd te Helsinki: En hij (de keeper) heeft hem, klemvast (N.R.C. 13-6-'49).

Er zijn er meer, ik mag de lezer niet vervelen. Hier moge één citaat nog volgen, uit de Politiehond Aug. '48, waaraan niets vreemds is voor een ‘kynoloog’ en dat ons meteen weer terugbrengt naar de bakermat van veel van deze samenstellingen, de advertentie: Wie ruilt mijn zeer scherpe MH × BH (teef), oud 2 j.: man-, stok-, werp- en schotvast?

H.L. Bezoen.