De Nieuwe Taalgids. Jaargang 43

Een ‘moeilijk’ sonnet van J. Perk.

Zoals bekend is, werd ‘Jacques Perks Mathilde-Krans’ onder deze titel ‘naar de handschriften volledig’ uitgegeven door Dr. G. Stuiveling, bij L.J.C. Boucher; Den Haag, 1941, in 3 delen.

Deel I bevat hoofdzakelijk Hs. V, d.i. het ‘Vosmaer’- handschrift. Deel II bevat vooral Hs. K, d.i. het ‘Kloos’-handschrift. Deel III bevat o.a. Hs. P, d.i. het ‘Perk’-handschrift (voor verdere toelichting zie men het werk zelf).

Het hier bedoelde ‘moeilijk’ sonnet is het sonnet ‘Vrij’. Daaromtrent schrijft Dr. G. Stuiveling: ‘Volledige vrijheid is alleen in de dood te bereiken; al het levende kent binding (Vrij)’ (Dl. I, 31). Ik moet hier op een vlekje wijzen in de overigens door mij ten zeerste gewaardeerde uitgave. Het is duidelijk, dat schrijver de opvatting van de Heer A. Zijderveld, gehuldigd in De Nieuwe Taalgids XXIII, 7: ‘de volledige vrijheid vinden we pas in de dood’, onderschrijft. Perk echter dicht: We ontvangen Den dood, terwijl we 't vrije Zijn erlangen.... M.a.w. tegelijk met de vrijheid ontvangen we de dood. Er is dus een zekere vrijheid - we zullen zien welke - die synoniem is met dood. Niet alleen is in de opvatting van

[p. 17]

de Heren Zijderveld en Stuiveling een ‘pas’ in de plaats van een ‘terwijl’ geschoven en het adjectief ‘volledige’ bij het substantief ‘vrijheid’ gevoegd, maar ook zijn de begrippen enigermate geïnterverteerd. De dichter wil immers volstrekt niet zeggen, dat we dood moeten zijn om de volledige vrijheid te verwerven (de waarheid op zichzelf van deze gedachte blijve hier buiten geding), want hij schildert ons in méér dan één sonnet - we zullen het nogaan! - een bepaalde vrijheid die de dood met zich mee brengt. Dus wel: we ontvangen de dood, als we de vrijheid krijgen. Maar niet: we ontvangen de vrijheid, als we de dood ontvangen. Dus verwisseling van objecten! Hiermee is tekstueel de kwestie in feite opgelost. Laten we echter het verband beschouwen om bevestiging voor deze opvatting te vinden. Het verband is drievoudig: a. het verband van de bewuste verzen (eigenlijk anderhalf vers) met de rest van het sonnet; b. het verband met de sonnetten onmiddellijk vóór en na het bewuste sonnet; c. het verband met verspreide sonnetten in de ‘krans’.

a. Het sonnet ‘Vrij’ luidt:

De lauwe wind zweeft aan op loome zwingen
En spartelt door de loovers der abeelen,
Die ritselend de zonnestralen streelen
En 't water en zijn hellen glans bezingen.

Hoor hoe in 't veld de leeuwerikken kweelen!
In de' oofthof waar de geuren 't al doordringen,
Daar zwerven met haar mee de zwervelingen,
De vlinders, die om bloem en bezie spelen.

Mijn ziele zweeft als zij, maar kan niet vinden.
Zij ziet hoe alles zich door iets voelt buiden
En voelt zich vrij.... De rijpe vrucht, gespleten,
Bij 't bonzen in het zand, is vrij. We erlangen
Den Dood, terwijl we 't vrije zijn ontvangen:
Ik kan, ik kan Mathilde niet vergeten.

Er bestaan kleine verschillen tussen de teksten van de drie handschriften onderling. Ook de tekst in de oudere uitgave door W. Kloos van de Mathilde-‘cyclus’ wijkt enigszins af van de tekst hierboven uit Deel I, 101. Deze verschillen zijn voor ons doel van geen gewicht, want de inhoud blijft dezelfde.

Het octaaf van ‘Vrij’ is een illustratie van de gedachte uit het sextet, dat alles zich door iets voelt binden. Wie zijn gebonden, d.w.z. door innige banden gebonden? Het zijn de wind en de lovers, de zonnestralen en de lovers, de zonnestralen en het glanzend water, het veld en de leeuwerikken, de geuren en de oofthof, de vlinders met de bloemen en de beziën.

Dat de band liefdevol is, blijkt genoegzaam uit de affectieve werkwoorden: spartelen door, strelen, bezingen, kwelen, doordringen en spelen. De dichter laat duidelijk genoeg uitkomen, dat de ware vrijheid in deze innige verbondenheid-in-liefde, bestaat, want hij dicht, dat alles zich door iets voelt binden, maar zìjn ziel, helaas, voelt zich vrij.

De rijpe vrucht die neergesmakt ligt in 't zand - in twee handschriften staat ‘bonzen’ - is een symbool van die band-loze vrijheid die tot de dood leidt. De vrucht is gespleten, losgerukt van haar band: de boom. De dichter voelt zich in zijn toestand verwant met die vrucht: zoals zij van haar boom is gescheiden, is hij dat van Mathilde. Nu voelt hij dieper nog dan eerst, althans opnieuw en fel, het fatale van die scheiding en roept hij smartelijk uit: ik kan Mathilde niet vergeten.

[p. 18]

b. Wat gaat vooraf aan ‘Vrij’? In deel I, 100 het sonnet ‘Gescheiden’; in deel II, 72 het sonnet ‘De Roos’; in deel III, 74 is het weer ‘Gescheiden’. Wat volgt op ‘Vrij’? In deel I, 102 is het ‘Die blonde Bloemen’; in deel II, 74 is het ‘Herdenking’; in deel III, 49 is het ‘Dorre Bloemen’. De verzen in ‘Gescheiden’ waar het op aankomt luiden:

De kus, die het nieuw leven moest bereiden
Schonk 't leven aan de dood. Zij bleef, ik ging.

In het sonnet ‘Gescheiden’ in deel III luiden deze verzen enigszins anders, maar dat doet absoluut niets ter zake. Want de betekenis is ook hier volkomen helder en geheel dezelfde, dat nl. de afscheidskus het begin van de dood is, m.a.w. dat in het verbreken van de innige band door de scheiding, in de band-loze vrijheid, de dood ligt.

In ‘De Roos’ (dl. II) weent de dichter bij het sterven van de roos en klopt zijn hart, als hij meent in de roos ‘Mathilde en liefde’ te zien ‘sneven’. Evenals de ten dode gedoemde vrucht uit ‘Vrij’ is hier de roos symbool wederom van scheiding en dood, van die band-loze vrijheid.

In een terzine van ‘Die blonde Bloemen’ (dl. I) en van ‘Dorre Bloemen’ (dl. III) herleven ‘dode bloemen als vergeet mij nieten’ en verspreiden liefdegeur. Na ‘Vrij’ wordt zodoende de dood der band-loze vrijheid overwonnen want in de herinnering blijft de liefdeband bestaan, zoals de liefde blijft in de geur der ‘herleefde’ bloemen.

In ‘Herdenking’ (dl. II) blijft eveneens de liefdeband bestaan, in de herinnering tenminste, inzoverre de dichter vol vreugde het geluk herdenkt, dat de liefde hem schonk.

c. Dat de dood ligt in het ‘vrije zijn’, komt weer uit in ‘De Forel’ (dl. I, pag. 117), want alleen in het water, in de gebondenheid daarmee, vindt de vis geluk en ware vrijheid. Het water is de ‘baan’ die hem ‘beschoren’ is en die hem ‘bindt’. De forel springt wel uit de ‘klare wel’, maar ‘plonst’ weer terug in 't water.

In ‘Tevredenheid’ (dl. I, blz. 131; dl. II, blz. 110) moet de roos, die van de rozelaar gevallen is en dus weer band-loos ‘vrij’ is, de dood vinden, want in deze vrijheid - wij weten het nu - is immers de dood. Zij krijgt ‘krinkels, scheur en naden, verschrompelt en wordt groen en bruin en zwart en zinkt’ (in het ‘meir’).

In ‘Het Rozeblad’ (dl. I, 153), dat ‘Twee Rozeblaadjes’ heet in dl. II, 111, laat een rozeblaadje zich niet gewillig meevoeren door de beek, maar het zoekt ‘de grauwe rots’, waartegen het echter ‘te bersten stiet’. Het had zich niet ‘verlaagd’ tot ‘volgen’, het was de weg der ‘vrije keus’ gegaan, maar in deze vrije keus lag de dood. Het had als het andere rozeblaadje moeten doen ‘dat vroolijk langs den harden oever vliet en draait en wendt naar 't aan zijn hart behaagt’. Het is duidelijk, dat de dichter hier de liefdeband legt tussen beekje en blad, zonder er aan te denken, dat in deze ‘vrijheid’ uiteindelijk toch de dood voor het blaadje ligt. Hij vindt het blaadje verstandig, omdat het gewillig doet wat het doen moet, want dat geeft ‘geluk en vrede’. (een en ander in de lijn van Perks morele opvattingen omtrent het begrip deugd, waarover hier niet meer).

In dit verband kan verder nog genoemd worden ‘Vaarwel’ (II, 120) met de verzen:

Verliet liefde mij

'k Gevoelde me aan het leven ook ontheven.

[p. 19]

In het verlaten der liefde, in deze band-loosheid, in deze ‘vrijheid’, is dus weer de dood. In ‘Het Bosch’ (dl. II, 70) wenst de dichter:

O, kwam uit ieder huis een boom gerezen!
Als 't bosch zou dan de stad gelukkig wezen
waar nooit het liefdelied eens wildzangs klinkt!!

Het octaaf van dit sonnet vertoont overeenkomst met het octaaf van het sonnet ‘Vrij’. Ook hier weer die duo's in innige verbondenheid: het woud, dat wortelt in de bladeren; het woud, dat lommer spreidt over het mos; de varen, die ‘zich’ om steen en stronken ‘waaiert’; de zonnestraal die braam en bezie ‘los’ kust en de trekkebekkende ‘wildzang’. De stad echter is geen bos, heeft geen liefde-banden en daardoor geen waar geluk. In niet-verbondenheid met de natuur ligt ongeluk en ongeluk is met dood verwant. De stad, van de ‘bomen’ gescheiden, is weer dat symbool, dat we reeds in de vrucht en in de dode roos ontmoetten.

Vlak vóór het laatstgenoemde sonnet staat het sonnet ‘Kamperfoelie’. Ook daarin komt weer die dualiteit voor:

En de elzen, waardoor 't Geiteblad zich wond,
omhelzen 't stoeiend paar, van vreugde bevend,
en hen omhelst de Nacht, een wade wevend
van zilver, die om boom en bloem zich rondt.

In ‘De waterval der Beek’ (II, 64) kust de beek de ‘lisch’ en lacht zij tegen ‘'t spelend koeltje’. Verdere voorbeelden in: Smeekbede (77), ‘Avondzang’ (84). ‘De Voetwassching’ (88), ‘Een Adder’ (108), ‘De Burcht in Puin’ (124), ‘De Waterval der Beek’ (143), ‘Dorpsdans’ (144), ‘Verlangen’ (149), e.a., alle in Deel I.

Laat ik eindigen met de veelzeggende verzen uit ‘Het Lindeblad’ (II, 129) aan te halen:

Dit blad misdeed met leven niet maar leed
den dood toen 't zich van boom en telgen scheidde:
wie leefde in maatschappij en dit beschreide
vond buiten haar en straf en dood gereed.

Achter 't vers: De rijpe vrucht, gespleten, bij 't bonzen in het zand, is vrij (uit ‘Vrij’), moeten we aanvullen: maar gaat de dood tegemoet. Hier is een dergelijke aanvulling niet eens nodig, maar staat uitdrukkelijk:

maar leed den dood.

Dit lindeblad is het allerduidelijkst symbool van die losgeslagen, losgelaten vrijheid, om het zo maar te noemen, die naar de dood voert. Er is ten slotte maar een verbaal verschil meer, geen ideëel, tussen ‘maar leed den dood toen 't zich van boom en telgen scheidde’ en het vers waar het hier om gaat: we ontvangen den Dood, terwijl we 't vrije zijn erlangen.

P. Dezaire.