De Nieuwe Taalgids. Jaargang 40

Over blij en vrolijk.
(Brabbelingh 96).

Wat is het verschil tussen vrolijk en blij?

In de eerste delen van het Woordenboek der Nederlandse Taal worden verschillende proeven van synoniemenbehandeling gegeven. Ze zijn, meen ik, grotendeels van de hand van M. de Vries, en vele daarvan zou ik niet gaarne missen. Zij die aan het Woordenboek meewerken en over een volheid van materiaal uit verschillende oudere en hedendaagse bronnen beschikken, zullen meermalen de lust bij zich voelen opkomen nauwkeurig de waarde van zinverwante woorden tegen elkaar af te wegen. Maar dit nuttige werk is sinds lang gestaakt. Waarom? Ik weet het niet, maar ik vind het jammer. Ik ben mij de moeilijkheden van dergelijke studies wel bewust; De Vooys heeft in Nieuwe Taalgids II (1908) gewezen op de voet-

[p. 76]

angels en klemmen, die op dit terrein liggen. En de redacteuren van het grote Woordenboek mogen met recht zeggen, verzuchten: Er zijn toch zeker ook grenzen voor onze arbeid, voor onze werkkracht, maar .... ik herhaal, dat ik synoniemenbehandeling door deskundigen, door fijnzinnige taalgeleerden een zeer nuttig werk vind.

Men vindt in het WNT geen behandeling van blij, vrolijk, opgewekt, verheugd, opgeruimd. Ik hoopte die te vinden, omdat ik onder blij een aanhaling vond uit Roemer Visscher's Brabbelingh, waarin blij naast en tegenover vrolijk wordt gebezigd, en met de verklaring die het WNT hier van blij geeft ben ik het helemaal niet eens.

WNT s.v. blijde: 1. vroolijk, opgewekt, zelfs eenigszins uitgelaten. - Soo veel ghenoegh meer is als veel;.... Soe veel vrolijck min is als bly; Soo veel scheelt beleeftheyt en courtosy. (Brabb. 96).

Om de verhouding tussen beleeftheyt en courtosy te verduidelijken laat Roemer twee vergelijkingen voorafgaan die overeenkomstige verhoudingen te zien geven als die waar het hem om te doen is: beleeftheyt - courtosy. Ik begin met deze laatste. Wij weten hoe R. over de Brabantse courtosy denkt: een teveel aan uiterlijke plichtplegingen, een tekort aan innerlijke waarachtigheid. Deze laatste kenmerkt juist de beleeftheyt. In onze kluchten uit het begin der zeventiende eeuw is de Brabantse inkomeling met zijn weidse zwier van woord en gebaar en kleding een geliefde figuur. Ik behoef alleen maar te herinneren aan Bredero's Spaanse Brabander. Daartegenover staat dan de nuchtere rondborstige Hollander, afkerig van aanstellerij en dikdoenerij. De ronde Roemer heeft zijn afkeer van Brabantse pracht en praal in levenswijs en omgangsvormen, in mode en manieren nooit onder stoelen en banken gestoken.

Zo is dan beleeftheyt het meerdere door haar echtheid en soberheid, courtosy het mindere door haar schijn en uitbundigheid. En om deze verhouding in duidelijk licht te stellen, plaatst hij in dezelfde relatie eerst genoeg tegenover veel. Genoeg tekent hier de innerlijke tevredenheid; die veel zegt, wenst allicht meer, kan meer begeren. Genoeg is de grens, de maat van het redelijke, het wenselijke; veel overschrijdt die, weniger wäre mehr.

Genoeg is meer dan veel is een spreekwoord. Men leest het herhaaldelijk in zeventiende-eeuwse taal. Harrebomée geeft enige varianten: genoeg is meer dan overvloet, genoeg is meer, ook: (het) genoegen, de genoegt ist al¹).

Ik kom nu tot de regel: Soo veel vrolijck min is als bly, waarin het parallelisme met de voorafgaande versregel uit rijmdwang en/of zucht naar variatie is verbroken. Men kan ook zeggen: zoveel blij meer is als vrolijk. Het is nu wel duidelijk, dat blij hier niet kan betekenen: enigszins uitgelaten. Ook hier vormt niet een quantiteitsverschil het meerdere, maar een qualiteitsverschil, of nog iets duidelijker: in alle drie gevallen is het quantitatief mindere door zijn qualiteit, doordat het van groter zedelijke waarde is, het meerdere. Zo althans moet R. het bedoeld hebben. Blijheid is voor hem van hogere waarde dan vrolijkheid. Vrolijkheid is uiterlijk waarneembaar met het oor en het oog, blijheid ligt vooral in de stilte des harten, zij is een meer constante gemoedsgesteldheid dan vrolijkheid en van edeler gehalte. Wij kennen in tegenwoordig taalgebruik een ongeveer gelijke verhouding tussen blijheid en vrolijkheid, als R. hier tekent. Daarmee is niet gezegd, dat het gebruik van blij en vrolijk niet

[p. 77]

ook door andere factoren kan worden beheerst, dat er zich in het tijdelijke en plaatselijke niet allerlei nuances en verschillen hebben vertoond, maar het is niet mijn doel daarop nader in te gaan.

R.'s betoog is aldus weer te geven: zoals de mens die tevreden is met wat het lot hem toedeelt hoger staat en gelukkiger is dan hij, die steeds jaagt naar meer - zoals de blijheid des gemoeds gaat boven de slechts uiterlijke en voorbijgaande vrolijkheid, zo gaat in de omgang der mensen de beleeftheyt boven de courtosy.

Het WNT geeft als eerste betekenis van blij: vroolijk, opgewekt, zelfs eenigszins uitgelaten. Met de eerste twee beginnen we in ons verband niets, en eenigszins uitgelaten komt volkomen in strijd met R.'s gedachtengang. Van al de vbb. die het WNT geeft onder dit hoofd is er trouwens geen enkel volkomen bewijskrachtig voor die betekenis. Voor het bijbelse; verblijdt u met de blijden, aldaar aangehaald, past ze niet; voor ‘ze zijn niet al bly die danssen’ evenmin. In dit spreekwoord staat dansen voor uiterlijke pret en vrolijkheid. Maar in het gemoed van de danser kan onvrede en droefheid heersen: schijn bedriegt.

Ik heb als substantief liever blijheid gebruikt dan blijdschap: blijheid is voor mijn taalgevoel hier passender, het drukt meer een blijvende gemoedsgesteldheid uit. Blijdschap tekent gewoonlijk een stemming met een aanwijsbare, directe oorzaak. Verder waag ik mij thans niet op het gebied van de synonimiek. Ik besluit met de opmerking, dat een nadere beschouwing van de woorden blij en vrolijk (opgewekt, opgeruimd, verheugd enz.) van blijheid, blijdschap, vrolijkheid, vreugde enz. stellig lonend zou zijn, vooral door het feit dat deze woorden in de bijbelse en religieuze sfeer herhaaldelijk voorkomen en dikwijls zeer nauw aan elkaar verwant blijken te zijn. Ik wijs onder andere op de in zeventiende-eeuwse taal veel voorkomende spreuk weldoen en blij zijn, naast:

Ick heb niet beters oyt gelesen
Als wel te doen en vrolyk wesen.

Blyde te syn en wel te doen
Dat prysde coninc Salomoen.

Maar dit zij genoeg; genoeg is meer dan veel.

A.A. Verdenius.

Naschrift. Volledigheidshalve geef ik nog de tweede regel van de behandelde 29e Quick van het sevenste Schock: Soo veel als dapper gaet voor eel, welke men m.i. het beste kan weergeven met: een kloeke (deugdzame) inborst is meer dan (uiterlijke) voornaamheid.