De Nieuwe Taalgids. Jaargang 39

Nederlandse soldatentaal in Indië.

Over de soldatentaal van het Indische leger publiceerde de heer J.J.M. van Dam een uitvoerige verhandeling in het Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde deel LXXXII afl. 1 (Batavia 1942), in de laatste aflevering dus die van dat tijdschrift kon verschijnen en die in Nederland niet en daar, na de tijdens de Pax Iaponica toegebrachte ontreddering, moeilijk in handen is te krijgen. Het stuk omvat een 150-tal bladzijden, is getiteld ‘Jantje Kaas en zijn jongens’ en vangt met een omvangrijke en wat zwaarwichtige inleiding aan over de plaats van den fuselier in de Indische maatschappij, over psychologische beschouwingen omtrent den Koloniaal en over De woordenschat en de woordvorming (blz. 62-136).

Vervolgens beschrijft van Dam in het belangrijkste deel van zijn stuk (blz. 136-168) de woordenschat en stoelt daarbij op een indeling van van Ginneken (Handboek II) die van Horn stamt, ‘om er ordening in te brengen’. Het vierde hoofdstuk (blz. 169-180) draagt de te weidse titel Taal en Stijl en een literatuurlijst van 10 en een woordenregister (ongeveer 750 woorden) van 9 bladzijden besluiten dit verdienstelijke werk. Van zijn conclusies vermeld ik de volgende:

‘Het Ned.-Indische leger was in de negentiende eeuw een vreemdelingenlegioen, waarin het aantal Franssprekenden zeer groot was, zodat de Franse taal een grote invloed had; het merendeel der Hollanders was beroepssoldaat geweest in het Hollandse leger en bracht veel woorden uit dat leger mede; een overheersend dialect is niet aan te wijzen, al kwamen wel veel soldaten van onder de Moerdijk; men treft veel bargoens aan, ook zeemanstaal; de invloed der Indonesische talen was groot; de Indische soldatentaal was ruw en rijk aan volksetymologie, volkshumor en woordspelingen.’ De bladzijden 136 vlgg. bevatten een zeer verdienstelijke verzameling. Hetgeen niet wil zeggen dat er niet meer van te maken was geweest. En dat het ook een aanzienlijke aanvulling behoeft van moderne stof is duidelijk en is den schrijver ook bekend. Maar al lezende krijgt men toch een vrij juist, dus vrij onverkwikkelijk beeld van de soldatensamenleving en de wereld van den beroepssoldaat.

[p. 144]

Enkele opmerkelijke benamingen volgen hier:

knods (onderluitenant), eerste kadráaier (ook: kwadraaier, B.) eerste luitenant, schroevendraaier (scheldnaam voor pastoor of dominee), dardanél (gevechtsoppas van den marechaussé-officier), zijn transie of transje (soldaat die met hetzelfde ‘transport’ als hij naar Indië is gekomen), bóbberlap (ziekenverpleger), de stoepen (de vestingartillerie); zweet (haché), heldenmoed (jam), een broodje met Chinese vingers (zalm), kwakboer (inlander, die kwak, d.i. sagoweer verkoopt), de japanie (bordeel met Japanse vrouwen), van onderen gaan (er vandoor gaan), een Haagse verschoning (zich schurken tegen een muur om de jeuk te verdrijven) en zo voort; alles woorden die men alleen bij van Dam vindt, en die tot op heden gewoon zijn. Waar de schrijver een waarde-oordeel als typisch, plastisch, eigenaardig, schilderachtig en zo voort ten beste geeft, ben ik gewoonlijk een andere mening toegedaan. Als woordspeling vermeldt hij bij voorbeeld: Hij heeft last van witte mieren (hij heeft het delirium). Een woordenspel heeft niet plaats gevonden. Het is bekend dat de deliriumpatient door visioenen van wriemelend gedierte als slangen en mieren wordt gekweld; in het Engels blijkt dat uit: to see rats, en ik heb eens een Australiër bij het begin van een drinkgelag horen variëren: I want to see pink elephants! In de jaren van de krijgsgevangenschap was het haast een ziekelijke gewoonte om bij het verrichten van allerhand zwaar werk elkander toe te roepen: witte muizen! of: zet 'm op, witte muizen! Met als verzwaarde variant weldra: witte muizen met rooie oogjes! En wat oorspronkelijk een adhortativus bibendi was (de wat oudere generatie van beroepsmilitairen kent alleen: witte mieren!) die thuis hoorde in de sfeer van den slokjesboer (jeneververkoper in de kampong), werd daarbuiten later een interessant geachte ‘uitdrukking’, waar van deze verklaring graag gegeven werd: in de oorlog van 1914-18 werden ‘witte muizen’ losgelaten in het veld als men een gasaanval duchtte en zo gingen die woorden ter onderlinge waarschuwing dienen. En zo verder!

Boekelo, Enschede.

H.L. Bezoen.