De Nieuwe Taalgids. Jaargang 39

[p. 115]

Aantekeningen bij poëzie van Jac. Revius.

We willen hier achtereenvolgens enige plaatsen behandelen uit Jac. Revius' Over-IJsselsche Sangen en Dichten, die door Dr W.A.P. Smit in zijn zeer verdienstelijke uitgave niet voldoende of niet geheel juist of in 't geheel niet verklaard zijn.

We beginnen met dl I, blz. 26.

In vs. 31-32 van de ‘Twee-Sprake tusschen God ende Mensche’ zegt de laatste:

‘Nu hebt ghy my besloten
In treuricheyt en evel-moedich clagen’.

Dit evel-moedich heb ik indertijd in mijn uitgave, Jac. Revius, Geestelijke Poëzie (blz. 24) verklaard als ‘boos, gramstorig’ en Smit geeft 't weer door ‘ontstemd, toornig’. Geen van beide verklaringen geven echter Revius' bedoeling geheel juist weer. Wel-kan evelmoedich de genoemde betekenissen hebben, maar hier is dat toch niet het geval, immers in de gehele strophe is nergens sprake van ontstemming of toorn bij den mens, maar wel van schrik, ontsteltenis en smart. Trouwens het onmiddellijk voorafgaande substantief treuricheyt zegt reeds duidelijk, dat we daarnaast een parallel moeten verwachten, die iets droevigs, smartelijks uitdrukt. We moeten hier evel-moedich dan ook weergeven door droevig, smartelijk.

We hebben hier te doen met een samenstelling door afleiding uit evel en moed. Dit substantief moed (gemoed) heeft hier de oude betekenis van gemoedsstemming en dat evel werkelijk droevig kan betekenen, blijkt o.a. uit 't feit, dat Plantijn bij quaet, ovel ook opgeeft: douleur.

Dat deze opvatting de juiste is, blijkt ten overvloede nog uit een andere plaats bij Revius (I, blz. 168), waar in een Rey uit 't treurspel Haman (vs. 457-460) tot Israël gezegd wordt, dat zijn ‘evel-moedich schreyen verandert is in liefelijcke reyen’, waarbij Smit, evenals het Wdb. d. Ned. Taal, terecht, ‘evel-moedich’ annoteert met ‘verdrietig’.

I, blz. 61. In 't gedicht ‘Gouden Dromen’ (vs. 26-30) laat Revius een visser, die slecht geslapen heeft en wien daardoor de nacht lang gevallen is, tot zijn kameraad zeggen: ‘Sy liegen, Gerrit maet, die seggen dat de nachten Des somers corter sijn doort lengen vanden dach. Ick heb alree gedroomt al datmen dromen mach, En noch is (sie ick wel) de sonne niet geresen. De nachten sijne lang’.

In vs. 25 noemt de dichter dit ‘drollige gedachten’. Dit ‘drollig’ wordt door Smit geinterpreteerd als ‘gemelijk’, een betekenis, die 't adjectief echter nimmer heeft, ook hier niet. Uit hetgeen we citeerden, blijkt wel, dat Revius 't woord hier in de gewone zin van aardig, geestig gebruikt heeft. Kiliaen geeft 't dan ook weer door ‘lepidus, festivus’.

I, blz. 61-62. In hetzelfde gedicht, ‘Gouden Dromen’, zegt eerstgenoemde visser (vs. 54-56), dat ‘een grooten visch na het aes quam snappen’ en dat het dier dat ‘inde rop creech’ (rop = maag, ingewanden).

In 't volgende vers (57) wordt van deze vis gezegd: 't bloet liep hem uyt de ‘couwen’. Dit ‘couwen’ verklaart Smit als ‘bek’. 't Woord heeft hier echter de zin van kieuwen.

Wel geeft Kiliaen 't ook op in de zin van fauces, bucca (kaak, bovenste deel van de slokdarm, keel), maar i.v. kouwe, kouwe vinden we bij hem ook

[p. 116]

‘branchiae piscium’ (kieuwen van de vis). Waar de schrijver 't nu in deze passage juist over een vis heeft, is 't duidelijk, dat ‘couwen’ hier ‘kieuwen’ betekent. Ten overvloede zegt de meervoudsvorm, dat we aan deze zin niet behoeven te twijfelen.

1, blz. 76. In 't gedicht ‘Tabernakel’ zegt Revius (vs 2), dat ‘Gods hutte’ (= tent, tabernakel) door de wereld ‘wyt gesuckelt en gewandert’ heeft. We hebben hier 't verbum suckelen in de vrij zeldzame zin van dwalen, rondzwerven. Kiliaen geeft voor suckelen o.a. errare. In 't Mnl. Wdb. VII, 2410, vinden we een paar voorbeelden uit de 16de eeuw, terwijl het Wdb. d. Ned. Taal i.v. sukkelen als bewijsplaats voor bovengenoemde betekenis aanhaalt de kanttekening van de Statenvertaling op 2 Kon. 21 (nr. 21): ‘De Israëliten..... dwalen, ende suckelen uyt desen lande’.

Ph. van Marnix van St. Aldegonde zegt in zijn berijming van psalm 56, 9: ‘Du hebst mijn vlucht end suckelen getelt’; en in Petr. Hondius, Dapes inemptae of de Moufe-Schans, blz. 342, lezen we: ‘Ick en mijnen vrint te gaere, Volghen hem van op 't cantoor, Daer hy suckelt in de baere’ (= waar hij op zee zwerft). Zie verder Dr. A. de Jager, Woordenb. der Frequentatieven, I, 666.

I, blz. 85. In ‘Simson Leeuwen-Doder’ verhaalt de held (vs. 31), hoe hij den leeuw zulk een slag ‘tusschen beyde oren’ gaf, dat hij ‘swijmslagende plotselijcken neer viel’.

En I, blz. 129, cap. 1 van ‘De Claechlieden Ieremiae’ vs. 32 luidt: ‘Haer vorsten gaen swijmslagend' en amachtich’.

Dit zijn de enige mij bekende plaatsen in de literatuur, waar we de woordverbinding ‘swijm slagen’ aantreffen in de zin van ‘zijn bewustzijn verliezen, bezwijmen’.

Bij Kiliaen vinden we: ‘swijm slaen = beswijmen’ en Plantijn geeft: ‘Swijmen, swijmslagen, voyez Beswijmen’.

Dit slagen (slaan) is een infinitief, die gevormd is naar analogie van 't praet. plur. en 't partic. praet. Vooral in de Saksische streken van ons land was en is deze vorm algemeen in gebruik (Vgl. Gron. sloagen).

Voor de verbinding van swijm met slaan (slagen) kunnen we het Middelnederl. swike slaen = beswiken (d.i. in de steek laten) vergelijken.

I, blz. 171. In vs. 528 van ‘Haman’ zegt Mares, een van Haman's vrienden, dat ‘met swaer-hoofdich volck niet wel te raden is’. Het adjectief swaer-hoofdich annoteert Smit hier met ‘ongerust, terneergeslagen’. Nauwkeuriger is 't, hier te spreken van zwaartillend, pessimistisch. Immers ‘ongerust’ en ‘terneergeslagen’ drukken een momentele, niet-blijvende gemoedsstemming uit, terwijl de dichter hier bedoelt te spreken van een blijvende geesteshouding, van een karaktereigenschap. In 't voorafgaande toch heeft Zethar, ook een vriend van Haman, o.a. gezegd: ‘Op groter Heeren gonst wel nau te letten is, Datmense niet misbruyck, want 't is geen erfenis’, terwijl Tharsis dezelfde gedachte uitgedrukt heeft met de woorden: ‘Den leeuw hout sijnen aert, de groten hare nucken: Nu sydy beste vrient, strack rytens' u in stucken’.

Welnu op grond van zulke uitlatingen, meent Mares zijn vrienden te kunnen qualificeren als mensen, in wier aard het ligt, de zaken steeds te zwaar op te nemen, de toestanden te zwart te zien. Deze karaktertrek, die Revius hier uitdrukt door 't adjectief swaer-hoofdich, kunnen we 't best weergeven door zwaartillend, pessimistisch.

Het door Revius gevormde swaer-hoofdich is synoniem van 't in het

[p. 117]

Middelnederl. voorkomende swaerhertich (Zie Mnl. Wdb. VII, 2477).

I, blz. 221. In ‘Wy en hebben geenen coninck dan den keyser’ vinden we twee duidelijke herinneringen aan de ‘Fabel van Jotham’ uit de Statenvertaling, Richteren 9 vs. 8-20. De ‘doren-struyck’ (vs. 1) herinnert aan de ‘doornenbosch’ van Richt. 9 vs. 14-15 en ‘Het vier sal wt den stam der dorenen wtbreken En sal de cederen op Libanon aensteken’ (vs. 5-6) is een reminiscentie aan 't laatste gedeelte van vs. 15 uit genoemd hoofdstuk: ‘soo ga vyer uyt den doornenbosch ende verteere de cederen des Libanons’.

I, blz. 236. In de derde strophe van zijn ‘Pauli Bekeeringe’ zegt de dichter, dat Saulus op de weg naar Damascus Christus' stem hoorde, door een hemelse glans omschenen werd, ter aarde viel en ‘belemmet van gesicht tastede na het middachs licht’.

Het door mij gecursiveerde belemmet verklaart Smit als ‘gekwetst’. Deze verklaring acht ik niet juist. Wel heeft belemmen, waarvan belemmet het participium is, zeker de zin van kwetsen gehad, zoals uit tal van bewijsplaatsen in het Mnl. Wdb. IV, 361 blijkt, maar deze - secundaire - betekenis heeft 't woord hier zeker niet.

Het verbum belemmen, waarvan belemmeren de frequentatiefvorm is, is door 't versterkende praefix be- afgeleid van lemmen en dit werkwoord is een denominatief van 't adjectief lam. De oorspronkelijke zin is dus verlammen, krachteloos maken, zoals b.v. duidelijk aan 't licht treedt in De Limb. Sermoenen (Ed. Dr J.H. Kern, blz. 488-489): ‘Got Heren Josue geboet, dat hi sinre viende pert hesende, dats dat hise lemde’ (d.w.z. God gebood Jozua, dat hij de paarden zijner vijanden de kniepezen doorsneed, dat wil zeggen, dat hij ze krachteloos, machteloos maakte).

In betrekking tot het menselijk lichaam had lemmen, en zo ook belemmen, dus de zin van: den mens het vrije gebruik van een of meer zijner organen benemen. Welnu, in deze zin gebruikt Revius 't hier ook, waar hij zegt, dat Saulus het gebruik van zijn gezichtsorgaan moest missen m.a.w. blind werd. Dit blijkt reeds uit 't schriftverhaal in Hand. 9, vs. 8 en 9, waar er volstrekt geen sprake van is, dat Saulus gewond was, maar wel, dat hij niet zien kon. Voorts wordt deze betekenis ook nog verduidelijkt door 't volgende vers, waar gezegd wordt, dat Saul ‘tastede na het middachslicht’.

Groningen, 29 Maart 1946.

Chr. Stapelkamp.