De Nieuwe Taalgids. Jaargang 39

[p. 83]

Sporen van oudgermaanse rechtszeden in ‘Het daghet in den Oosten’?

Tot de mooiste balladen van de Middelnederlandse letterkunde behoren Het lied van Heer Halewijn en Het daghet in den Oosten. Mijn bewondering geldt deze twee gedichten bovenal om hun geserreerde vorm en hun rijke inhoud. Beide zijn zeer oud en vertonen ook in hun late vorm sporen van de voor-christelijke tijd waarin zij ontstonden.

Vrij algemeen wordt aangenomen dat het lied van heer Halewijn een mythe bevat, dat Halewijn een figuur uit de lagere mythologie, een waterof bosgeest is. Minder bekend is het dat de ballade Het daghet in den Oosten een overblijfsel bevat van oudgermaanse zeden betrekking hebbend op het wreken van een moord of een doodslag.

Het mooiste voorbeeld mij bekend van deze oude zeden vinden we in de Gislasaga. In de IJslandse saga's vormt de bloedwraak altijd een van de meest ingrijpende motieven; in de Gislasaga heeft dit motief een maximum aan spankracht, aan dramatische potentie verkregen, doordat de gebeurtenissen zich voltrekken binnen de kring van enige elkander zeer nabij staande verwanten.

Gísli, de hoofdpersoon van het verhaal, heeft een broer Þorkell en een zuster Þórdís.

Hijzelf is getrouwd met Auðr Vésteinsdóttir; zijn zwager is Vésteinn Vésteinsson.

Zijn zuster Þórdís is getrouwd met Þorgrímr Þorsteinsson; haar zwager is Borkr Þorsteinsson.

Zijn broer Þorkell is getrouwd met 'Asgerðr Þorbjörnsdóttir.

Deze acht personen zijn de voornaamste spelers in het drama.

Uit een gesprek tussen 'Asgerðr en Auðr, dat Þorkell afluistert, blijkt hem dat er een zekere verhouding bestaat tussen zijn vrouw ('Asgerðr) en Vésteinn. In een stormachtige regennacht niet lang daarna vindt men Vésteinn vermoord; het gebruikte wapen, een speer, is in het lichaam achtergelaten. Gísli trekt de speer uit de wond, en neemt door deze daad de wraak op zich.

Als Gísli heeft vernomen dat Þorgrímr de dader van de doodslag is, doodt hij hem heimelijk met hetzelfde wapen. Hij wreekt dus de dood van zijn enen zwager (den broer van zijn vrouw) op den anderen (den man van zijn zuster). Thans trekt Borkr de speer uit het lijk en verplicht zich daarmee de dood van zijn broer te wreken; bovendien trouwt hij de weduwe. Inderdaad wordt Gísli na jaren van rusteloze omzwerving door de mannen van Borkr gedood.

Dat degene die de speer uit het lichaam van den verslagene trekt zich door die daad verbindt op te treden als wreker, wordt in de Gíslasaga nadrukkelijk gezegd: pat var pá moelt, at sá voeri skyldr at hefna, er vápni kipði ór sári. Ongetwijfeld waren de oudgermaanse zeden op het gebied van de wraak zeer gedifferentieerd, en ook de Gíslasaga geeft meer bijzonderheden dan de hier genoemde. Dezelfde paralleliteit die bovenstaande bijzonderheden kenmerkte, is in het volgende te vinden.

Bij de begrafenis van Vésteinn, als de grafheuvel is opgeworpen en men het lijk naar de toenmalige zeden heeft bezorgd, nadert Þorgrímr (die later de doder zal blijken te zijn) het lijk, en bindt het de ‘helschoenen’ stevig aan de voeten. Daarna zegt hij: ‘Ik kan geen helschoenen aan-

[p. 84]

binden, als deze losgaan’. - Niet lang daarna is ƥorgrímr zelf gedood; hij wordt op ouderwetse, eervolle wijze neergelegd in een schip, waarover een grafheuvel zal worden opgeworpen. Op het laatste ogenblik neemt Gísli een zeer zware steen en legt die op het schip, zeggende: ‘Ik kan geen schip vastleggen, als dit losslaat’.

Ongetwijfeld hebben we hier met magische handelingen te doen, waarvan de betekenis tamelijk duidelijk is. Het vermoeden ligt n.l. voor de hand, dat men met deze magische handelingen het terugkeren van den verslagene (als spook) onmogelijk dacht te maken. Wie de doodslag beging had deze terugkeer het meest te vrezen. De vele aanwezigen bij beide begrafenissen merken echter wél de paralleliteit op, maar concluderen er niet uit dat Gísli de tweede doodslag begaan heeft. Het helskó binda moet behoord hebben tot het uitrusten van den dode voor de laatste reis; de familie van den overledene heeft de plicht dit zo goed mogelijk te doen. Dat hier het familielid dat tevens de moordenaar is, de plechtige handeling verricht, accentueert op wrange wijze de tragische gecompliceerdheid van de familierelaties. Er zit een grimmige vastbeslotenheid in de handeling zelf en in de zelfverzekerde woorden van den dader als hij de laatste eer aan den dode bewijst. Is dit de enige verwantschap tussen het plechtige trekken van de speer uit de wonde en deze handeling bij de begrafenis?

Hoe dit zij, zeker acht ik het dat in Het daghet in den Oosten een vage herinnering aan deze oudgermaanse zeden bewaard gebleven is.

Het daghet: - wonder van pregnante beschrijving, van dramatische spanning, een modern driehoeksgeval in Middeleeuwse sfeer, met felle, bijna cynische karakterbeschrijving bij volledige afwezigheid van enige zoetelijkheid, en toch met een teder meegevoel voor de enig achterblijvende van het drietal.

Drie personen, - drie karakters. De jonge man die de doodslag begaat: de sympathiekste van het drietal, eerlijk verliefd, eerlijk jaloers, in eerlijke verontwaardiging over de ophitsende en onware woorden van de geliefde vrouw de doodslag bekennend. Het meisje: behaagziek, spelend met een hart, harten en geluk verliezend. De minnaar wiens liefde beantwoord werd: de trotse praler, aan wiens leven een plotseling einde komt door de krachten die zijn geliefde in de andere - de afgewezen - minnaar had opgeroepen.

En dan komt daar zo vreemd in die geschiedenis het zwijgen van de ridders op de navrante vraag van het meisje:

Och is hier eenich heere oft eenich edel man,
Die mi nu mijnen dooden begraven helpen can?

Naar moderne begrippen zijn deze ridders onhoffelijk, zij tonen weinig piëteit voor den dode, weinig égards voor de jonkvrouwe. Alleen kennis van de oudgermaanse zeden die in de Gíslasaga zo duidelijk beschreven worden, is in staat relief te geven aan dit gedeelte van het lied. De ridders kunnen het meisje niet helpen den dode te begraven, want daarmee nemen zij de plicht op zich hem te wreken, en dat willen zij niet: het meisje en de gedode zelf waren schuldig, schuldiger dan de voortvluchtige dader. Er is niemand die deze daad wil wreken, dus geen der ridders kan zich in dit geval inspannen voor de jonkvrouw. Haar wereldse rol is uitgespeeld. Inkeer en de serene rust van het klooster resten als haar aardse deel.

Amsterdam.

J. Spoelstra.