De Nieuwe Taalgids. Jaargang 39

[p. 18]

Herinneringen aan professor dr G.S. Overdiep.

Het meest opmerkelijke aan de nieuwe Groningse Neerlandicus, die in het najaar van 1929 zijn inaugurele rede uitsprak, was wel de tegenstelling tot zijn ambtsvoorganger, Prof. Kluyver. Reeds hun lichamelijke verschijning, tenger en klein de éen, groot en fors de ander, verschilde zoals Erasmus van Luther; en kennelijk waren bij elk hunner uiterlijk en innerlijk éen. Kluyver was bescheiden tot in het weifelende; sceptisch en voorzichtig; altijd geneigd de dingen ook van hun keerzijde te bezien; uiterst humaan en beschaafd, maar ook wel eens wat al te zeer een kamergeleerde. Overdiep daarentegen betoonde zich van den aanvang af strijdvaardig en doortastend, idealistisch en zelfbewust; overtuigd van de volstrekte juistheid zijner wetenschappelijke principes; veeleisend voor zichzelf en daardoor ook voor zijn leerlingen, en dientengevolge niet steeds gemakkelijk in de omgang. Twee dingen hadden zij gemeen: hun grote, voornamelijk taalkundig gerichte kennis, en hun droge humor. Maar terwijl de magere, ietwat gebogen man met zijn zachte stem, zelden zou spotten zonder merkbaar meegevoel, en men tot in de geestigste woordspelingen nimmer de milde wijsheid miste van wie glimlachend oud geworden was in veel teleurstellingen, hanteerde de robuste breedgeschouderde opvolger zijn ironie als een dodelijk wapen: hij was ongenadig in zijn kritiek en kraakte mèt de zaak ook nog al eens de persoon; zijn verontwaardiging om speciaal wetenschappelijke tekorten werd zelden getemperd door vergevensgezindheid jegens het menselijk tekort in het algemeen. Zo ging de waardering, waarmee wij geneigd waren hem te omgeven, bij velen al gauw vergezeld van verklaarbaar ontzag.

Een ondoorgrondelijk toeval had gewild, dat in 1926 het aantal eerstejaars Neerlandici te Groningen groter was geweest dan ooit daarvoor, en ooit daarna. Heel die groep vulde, na afgelegd candidaatsexamen, één middag per week het bekoorlijke kleine bovenzaaltje van het ‘Instituut’ bij de Boteringebrug, waar toen het speciale college voor candidaten werd gegeven. Het was duidelijk, dat hier gewèrkt zou worden; dat hier de eigen activiteit van de leerlingen zich diende te ontplooien, maar ook dat de leiding van de hoogleraar daarbij moest worden gevolgd. Uiterst systematisch in zijn eigen ijverige arbeid, eiste hij eenzelfde systematiek van ons. Veel kritiek hadden sommige, vooral vrouwelijke Neerlandici zich kunnen besparen, indien zij de betekenis van het systeem als wetenschappelijk hulpmiddel hadden gevoeld en erkend. In zijn al te duidelijk merkbare afkeer van de meisjes-studenten stak stellig veel weerzin tegen de vaak meer intuïtief gerichte denkwijze van de vrouw in het algemeen. Hijzelf immers was exact, wellicht de meest exacte Neerlandicus die ons volk ooit heeft voortgebracht; en ik wil graag erkennen dat ik juist die kwaliteit in hem het meest bewonderd heb.

In Overdieps colleges kwam de stilistische methode beter tot zijn recht, dan in welke publicatie ook. Geen van zijn leerlingen, maar evenmin hijzelf, is er in geslaagd het principe van de stilistiek schriftelijk zo overtuigend te hantéren, als wij het hem mondeling hoorden doen in de jaren 1929-1932. Zijn leeropdracht omvatte taal- en letterkunde beide, en hij stelde deze dubbele taak bijzonder op prijs. Enerzijds immers achtte hij een stilistische grammatica alleen bestaanbaar bij voortdurend begrip voor de tot uitdrukking gebrachte denkbeelden en gevoelens, waaronder

[p. 19]

de artistieke een speciale belangstelling ervoeren; anderzijds kon hij zich een stilistische litteratuurwetenschap niet denken zonder de grondslag van een stevige kennis der taalkundige verschijnselen en vormen. Het lijkt mij onbetwistbaar, dat deze opvattingen aan de grammatica méer ten goede zijn gekomen dan aan de litteratuurgeschiedenis. Want ofschoon hij een open oog had voor vele lacunes, en op college zowel het sociologische als ook het cultuurphilosophische aspect gaarne in zijn beschouwingen betrok, zo bleef toch het stilistische principe overheersen: met het niet denkbeeldige gevaar, dat de historie der letteren zich somtijds versmalde tot historie van de stijl. De reeks bijdragen van zijn leerlingen, in hun dissertaties aan de litteraire wetenschap geschonken, vertoont dan ook bijna overal diezelfde eenzijdigheid, en heeft daardoor niet het bevruchtende en vernieuwende resultaat opgeleverd, dat Overdiep zich ervan had voorgesteld.

Stellig heeft hij de beperkte instemming die zijn school aldus ten deel viel, niet enkel gezien als schade voor het vak, maar ook als schuld van sommige vakgenoten, wier onwil of onmacht hij openlijk critiseerde. Overdieps karakter was veel gecompliceerder dan zijn geest. Zijn wetenschappelijke exactheid had hem ertoe kunnen brengen, het constaterende, tellende, statistische element in taal- en letterkunde beide te versterken, en zelfs geheel zijn levenshouding te laten beheersen door de lust tot waarnemen en de vreugde van het ontdekken der vele nieuwe feiten en facetten. Maar zo was hij niet. Hij wilde niet enkel kennen, maar ook doen kennen, en zijn kennis erkend zien. Hij streed voor het overwinnen van zijn denkbeelden op verbeten wijze, zó dat men zich af ging vragen, of achter de objectieve argumentatie geen al te hartstochtelijke subjectiviteit schuil ging. Hij kon moeilijk de betekenis van zijn tegenstanders tot haar volle recht doen komen, zo min als hij stilzwijgend duldde dat men zijn medestanders bestreed. Hij heeft personen van zich vervreemd, die hij zonder enige oneerlijkheid of compromis als zijn vrienden had kunnen behouden; maar hij heeft ook enkele van zijn meestbegaafde leerlingen voorgoed aan zich verbonden en tot intieme vrienden gemaakt, jarenlang.

Zelf zonder scheppende begaafdheid, maar vol belangstelling voor het ontstaansproces van het dichterlijke kunstwerk in de geest van ánderen, stelde hij zich onmiddellijk als leergierig luisteraar tegenover ieder die verzen schreef. Reeds in Apeldoorn had hij getracht zijn kennis te vervolledigen door gesprekken met zijn Gymnasiumleerling Theun de Vries, die toen zijn eerste, nog zeer wankele schreden zette in de hof der poëzie. In Groningen werd Hendrik de Vries zijn vraagbaak, en speciaal op het candidaten-college was ik het die dit twijfelachtige genoegen genoot. Twijfelachtig, zeker niet om de te ver gaande intimiteit der vragen, want Professor Overdiep gedroeg zich in zulke kwartiertjes zo angstvallig als een leek in een tempel: maar twijfelachtig wél, omdat het de normale hiërarchie van hoogleraar en student doorbrak, en een verhouding schiep van mens tot mens, die niet steeds even gemakkelijk was voor de jonge, ongevormde artist. Litteraire kritiek heb ik van Overdiep nooit gehoord; hoe afwijzend hij kon staan tegenover gehele stromingen uit de letterkundige geschiedenis, hier, ten aanzien van het pas-geboren gedicht hield hij iedere afkeuring in, als gold het iets, waaraan nog het wonder van het scheppen voelbaar was. Met grote dankbaarheid ook denk ik terug aan de waarlijk souvereine vrijheid die hij mij liet bij het bewerken van verschillende ritmologische

[p. 20]

studies, eerst voor mijn doctoraal examen, later voor mijn proefschrift, een vrijheid die hij blijkbaar verantwoord achtte sinds hij door een eerste proeve zich gerustgesteld voelde terzake van mijn statistische systematiek. Want voor niets was hij, terecht, zo bevreesd, als voor subjectivistische mooivinderij, in nog subjectivistischer mooischrijverij geuit.

De laatste maal dat ik Professor Overdiep ontmoette, was in Februari 1943. Een halve week tevoren hadden de grote studentenrazzia's plaats gevonden, en daarmede waren de spanningen in academische kring tot het uiterste gestegen. De houding der universitaire docenten ten aanzien hiervan zou een onderwerp zijn geweest voor urenlange discussies, temeer daar mijn standpunt waarschijnlijk van dat van Overdiep verschilde. Geen debat echter vulde het bezoekuur, maar een gesprek vol menselijke hartelijkheid. Want wat wij aantroffen was een man, die nog niet volledig hersteld was en wel nimmer volledig herstellen zou van een zware hersen-operatie, een paar jaar tevoren ondergaan; een man, die zich bezorgd toonde over zijn volwassen zoons, in die dagen uit huis gegaan en ondergedoken. Zelf door ernstige familie-omstandigheden naar het Noorden geroepen, zelf boordevol van de emotionele ervaringen die de academische gemeenschap te Utrecht had doorstaan, zaten mijn vrouw en ik tegenover dit echtpaar, een halve generatie ouder dan wij, maar bij wie, als bij ons, het persoonlijke en het algemene leed zich met elkaar vermengden tot een weemoedig gevoel van menselijke machteloosheid tegen het Noodlot. De afstand die er, naar ik mij bewust ben, tussen Professor Overdiep en mij allengs was ontstaan in de jaren na mijn promotie, doordat mijn wetenschappelijke werkwijze af ging wijken van zijn stilistisch voorschrift, was reeds bij de begroeting in zijn huiselijk-gemaakte winterse studeerkamer geheel verdwenen. En terwijl mijn bewondering voor de ongelooflijk wilskrachtige werker die avond opnieuw bevestigd werd, is hij, in mijn herinnering, mij als mens wel nimmer zo na geweest als toen: mild en geresigneerd, en niet zonder wijze peinzende glimlach om het hachelijke avontuur dat leven heet in de bancirkel van de dood.

G. Stuiveling.