De Nieuwe Taalgids. Jaargang 38

[p. 155]

Losse notities.

Autoped.

Op blz. 22 van zijn verzamelwerk ‘In de nederlandse taaltuin’ bespreekt Prof. Dr. A.A. Verdenius een paar gevallen, waarin de etymologische slot-d van een woord zó lang in onverbogen vormen is gebruikt, dat de fonetische t-klank voor het taalbewustzijn de overhand heeft gekregen, met als gevolg nieuw-ontstane, in de gesproken taal vindbare verbogen vormen met -te: ‘Een bijdehante jongen’, al wordt dit laatste ook soms gespeld als ‘bijdehandte’ en zelfs als ‘bijdehande’, wat men stellig niet zégt.

Een nieuw geval van ditzelfde verschijnsel doet zich voor bij ‘autoped’, waarvan het meervoud volgens Koenen-Endepols ‘autopeds’ moet zijn, echter zonder dat de spraak- en kabaal-makende gemeente onzer straatjeugd zich door dit voorschrift laat binden. Geen knaap zal, wanneer hij zijn eigen instrument spijtig achterstelt bij die van de buurkinderen, iets anders zeggen dan: ‘Zij hebben véel mooier autopetten dan ik’. Maar bovendien, en dáar helpt Koenen-Endepols ons niet uit de brand: hoe luidt het werkwoord, dat natuurlijk bij dit werktuig hoort? Moeten we zeggen: ‘De jongens zijn aan het autopedden op straat’, of misschien zelfs ‘autopeden’? Indien het spráakgebruik der záakgebruikers beslist, en wie ánders zou het kunnen weten, dan bestaat er een onbetwistbare zekerheid: ‘Nu mag ik een poosje autopetten’, want ‘Jij kunt de hele dag nog autopetten’. - Op een verdere vervoeging echter, zoals ‘Hij heeft nu lang genoeg autogepet’, of ‘geautoped’, heb ik totnutoe geen van mijn zegskinderen betrapt.

Instelling.

Vaak gehoord, zelden gelezen - en zie, daar krijgt het vaak-gewraakte woord opeens een hooggeleerde goedkeuring, des te nadrukkelijker aangezien het geheel argeloos in een zin wordt gebruikt: ‘De keuze van uw woorden wordt beïnvloed door uw persoonlijke instelling’ (Prof. Dr. A.A. Verdenius: In de nederlandse taaltuin, blz. 78).

Noch Koenen-Endepols, noch het grote Wdb. kennen deze term in een andere betekenis dan: stichting, oprichting, organisatie, regeling. Ik geloof dat velen het in de zin van ‘geesteshouding’ als een germanisme beschouwen. Het is waar: Einstellung kan, behalve staking en schorsing, óók stand betekenen; maar het lijkt mij toch weinig waarschijnlijk, dat deze tamelijk algemene inhoud bij ons zó speciaal zou zijn toegespitst. Bovendien: instelling is zo duidelijk verbonden met het werkwoord: zich op iets instellen (‘Nou, dan zullen wij ons maar weer instellen op een periode van extra-zuinig-zijn’), dat dáar wellicht de oorsprong te vinden zal wezen. Ofschoon Koenen alleen het voorbeeld geeft, zonder omschrijving zelfs: ‘een camera instellen’, en het Wdb. het kort vermeldt ‘als technische term van den nieuweren tijd, van of met betrekking tot optische toestellen’, zie ik toch hierin de grondslag van ons nieuwe naamwoord. Zoals de lens is gericht naar de te beschouwen of te fotograferen zaak, evenzo de lens van ons lichaam: ‘Mijn oog is nog niet ingesteld op dat schelle licht’. En zo tenslotte is ook de geest gericht, hetzij door aangeboren voorkeur, hetzij door tijdelijke belangstelling. De reflexieve vorm is dan dus opnieuw ontstaan, geheel onafhankelijk van gelijkluidende vormen, die reeds het zeventiende-eeuwse Nederlands bezat. Als geen der woordenboeken het werkwoord in de genoemde optische zin opvat als een germanisme, is hiertoe m.i. ook voor het naamwoord geen reden. Men zou het eer een ‘technicisme’ kunnen noemen.

G.S.