De Nieuwe Taalgids. Jaargang 38

[p. 148]

Cafetaria, taria.

Het Spaans van Cuba kent een cafetería (op rí beklemtoond) in de betekenis ‘winkel waar men koffie in het klein verkoopt’. Het Engels, inzonderheid in Amerika, heeft cafeteria (op te beklemtoond) = ‘restaurant waar de klanten zelf de spijzen aan een buffet afhalen’, dus in betekenis vrijwel gelijk aan ndl. cafetaria. Het Supplement op de New English Dictionary beschouwt eng. cafeteria als aan het Spaans ontleend. Aangezien spaanse woordenboeken cafetería alleen voor Cuba opgeven, ligt het voor de hand dat het woord van Cuba naar de V.S. zal zijn gekomen en vandaar naar Europa; die hele weg is dan afgelegd na 1900. De betekenisverandering, die het woord bij of na de ontlening heeft ondergaan, geeft weinig bezwaar: van ‘koffiewinkel’ tot ‘bar, koffiehuis’ is de weg te gemakkelijker, omdat het eerste stuk van cafetería zo sterk aan café herinnert.

De oudste citaten die N.E.D. Suppl. geeft, tonen duidelijk dat de cafetaria's het eerst in Amerika vaste voet hebben verkregen. Zo uit de Glasgow Herald van 25 Juli 1925: ‘Cafeterias, although a commonplace in America, are just beginning to have a hold in Paris’. En uit de Modern Language Notes (Baltimore) van 1923: ‘Every one knows by this time that a cafeteria is a “help yourself” restaurant’.

Vermoedelijk heeft het Nederlands, niet lang vóor of na 1925, het woord uit het Engels overgenomen, met de engelse beklemtoning, maar met wijziging van -te- in -ta-. Misschien omdat een slotstuk -aria, zoal niet inheems, dan toch wat vertrouwder aandeed dan -eria? -aria immers kende men uit meervouden van min of meer gewone latijnse woorden op -arium, zoals aquaria, herbaria, terraria; verder uit Bavaria (als naam voor een café gebruikelijk, dus in de sfeer blijvend), cineraria, malaria, prullaria enz.; wellicht hebben ook woorden als aria, paria, varia, waar -aria niet bepaald ‘slotstuk’ kan heten, invloed gehad. Bij een woord als dit, veel als opschrift voorkomend, kan men in de eerste plaats aan schriftelijke ontlening denken. Maar als mondelinge ontlening daarmee is samengegaan, is de verandering van engels -teria in ndl. -taria ook aannemelijk te maken doordat een niet scherp onderscheidend oor weinig verschil hoort tussen de klankwaarde van de engelse spellingen -teria en -taria. En omdat een ‘nederlands’ woord op -aria als schriftbeeld vertrouwder was, zal het gehoorde gemakkelijk als -taria geschreven en gedrukt zijn.

Ter ere van mijn woonplaats moet ik trouwens vermelden dat in een nieuwe buurt van Den Haag een cafeteria is gevestigd. Ik ben de inrichting nooit binnengegaan om vast te stellen of de eigenaar de naam van zijn etablissement spreekt in overeenstemming met deze geleerde, ‘historische’ spelling. En met die nalatigheid zijn, neem ik aan, geen belangrijke bijzonderheden voor de recente woordgeschiedenis verloren gegaan.

Want deze en mogelijke andere cafeteria's zijn witte raven. Met -taria is zaak en woord in Nederland snel populair geworden. En als cafetaria heeft het woord uitlopers gekweekt, die uit een oogpunt van woord-¹⁾

1) Aan Dr. H.J. van der Meer en Prof. Dr. M. Valkhoff ben ik enige waardevolle aanwijzingen verschuldigd van lexicografische en andere aard.

[p. 149]

vorming hoogst merkwaardig zijn. Naar het schijnt, is nl. het woord cafetaria door de taalmakende gemeente ontleed als café-taria, een samenstelling van het type café-restaurant. Zoals dit laatste betekent ‘café met restaurant’, zo is cafetaria schijnbaar opgevat als ‘café met taria’, waarin dan taria ongeveer betekent ‘restaurant met vereenvoudigde bediening’. Op deze wijze immers zijn alleen te verklaren nieuwe formaties als buffet(t)aria, ijstaria, sneltaria, Edison's taria (‘taria’ in de Edisonstraat, Den Haag), Henktaria = ‘taria’ van Henk. (Deze ‘Henk’, die in verscheiden plaatsen voorkomt, verdenk ik ervan dat hij uit concurrentie-oogmerken zijn naam gekozen heeft in bijna bedrieglijke gelijkenis met ‘Heck’, een naam die al vóór het opkomen van de eigenlijke cafetaria's grote bekendheid genoot.).

De ontleding van cafetaria, zoals hier is verondersteld, zag ik treffend gesymboliseerd ergens in het Oosten van Rotterdam, waar de achterkant van een rij huizen ver zichtbaar is geworden doordat achtergelegen huizenblokken bij de verwoesting in Mei 1940 zijn verdwenen. De bewoner van een huis in die rij heeft van de nood een reclamedeugd gemaakt en op de achtergevel van zijn pand in grote kapitale letters gekalkt wat aan de voorkant te vinden is, nl. cafe-taria, met een zware scheidingsstreep als in café-restaurant: een etymologiserende schrijfwijze, die omtrent stellers interpretatie van cafetaria geen twijfel laat.

Het boven overgenomen citaat van de N.E.D. uit 1923 las ik later in zijn verband. Het komt voor in een kort artikel van E.C. Hills, Modern Language Notes XXXVIII, 187 vlg., dat getiteld is ‘New Words in California’. Onder die ‘new words’ bespreekt Hills soortgelijke uitspruitsels van eng. cafeteria als de nederlandse taria's. Hij heeft in Californië op uithangborden gezien grocerteria ‘a place where groceries are temptingly displayed on tables and counters, and one helps himself to those he wants’, verder shaveteria ‘inrichting waar alle scheerbenodigdheden onder ieders bereik staan, zodat men zichzelf kan helpen’; ook een cleaneteria, die heet water, zeep, borstels e.d. ter beschikking stelt voor een klant die zijn kleren wil reinigen. Voorts kent Californië inrichtingen die zich shoeteria (van shoe ‘schoen’), fruiteria en chocolateria noemen.

Uit Hills' beschrijving krijgt men de indruk dat deze nieuwe -teria- formaties in 1923 niet over de hele U.S.A. verspreid waren (zulks in tegenstelling met de wèl algemeen verbreide ‘commonplace’ cafeteria), maar speciaal in Californië voorkwamen: ‘in California’, zegt de auteur, ‘there is a notable lack of servants, and self-help is common’. Ik weet niet of sedert 1923 die nieuwe -teria's in de hele U.S.A. algemeen zijn geworden: zo ja, dan zou men bij het abstraheren van ndl. taria uit cafetaria aan engelse invloed kunnen denken. Zijn echter de -teria's tot Californië beperkt gebleven, dan zal de nederlandse taria-woekering toch wel onafhankelijk van het californische -teria zijn ontstaan. Dat -teria is een suffix gebleven waarin semantisch het ‘help yourself’ op de voorgrond is gekomen; nederlands taria is een zelfstandig woord geworden, waarin de betekenis ‘openbaar consumptielokaal, proeflokaal voor eet- en drinkwaren’ is blijven overheersen.

Den Haag, Mei 1944.

C.B. van Haeringen.