De Nieuwe Taalgids. Jaargang 38

Boekbeoordelingen.

F. Boerwinkel: De levensbeschouwing van Marcellus Emants; een bijdrage tot de kennis van de Autonome burger der 19e eeuw. Diss. Utr. 1943.

Boerwinkels militante geest, strijdvaardig in het godsdienstige en maatschappelijke, heeft zich bij het kiezen van een onderwerp voor zijn dissertatie geen ogenblik verloochend. Getuigen kan men immers, zowel schrijvende over de verwant- als handelende over de rivaal naar de geest. Boerwinkel koos tenslotte het laatste; en zo ontstond zijn proefschrift over de levensbeschouwing van Marcellus Emants.

Een dergelijk werk kan de verdienste hebben onze voorstelling te verhelderen van het geestelijk leven in Nederland in de tweede helft der 19e eeuw, voor zover het zich in de litteratuur openbaart. Verlevendigen kan het 't beeld van dat rusteloze stromen, bij elke aanblik anders, en niet in één formule te vatten omdat het bij iedere poging daartoe tussen de vingers doorglipt. Zowel naar de zijde van de enkeling als naar die van het algemene kan het trachten de duizendvoudige werking van de geest enigszins voelbaar maken, ondanks de wetenschap aan het eind

[p. 124]

toch weer genoodzaakt te zijn te begrenzen: dáár is zijn plaats, dát is zijn waarde, déze zijn verhouding tot anderen. En Boerwinkels boek heeft die verdienste, zijns ondanks.

Dit voorbehoud betreft niet de wijze, waarop schr. Emants tekent als jonge romanticus eerst, als teleurgesteld man met een krachtig ressentiment later. Daarbij verricht hij knap en oorspronkelijk werk, zodat het nu niet langer mogelijk zal zijn te citeren zoals een algemeen gebruikte litteratuur-geschiedenis doet, dat Emants er naar streefde ‘de poëzie boven het tijdelijk wereldgebeuren uit te stellen in de sfeer van eeuwigheid en goddelijkheid waarin een nieuw geslacht haar wenschte’. Voortreffelijk is ook de ontleding der twee dramatische werken, waarin Emants zijn levensbeschouwing in het bizonder uitspreekt: Lilith en Godenschemering. De confrontatie met Schopenhauer in Hfdst. VII levert voor zijn onderzoek goede resultaten op. Boerwinkel slaagt er in Emants te tonen als de man in wie een sterk wraakgevoel jegens God leidt tot alleenheerschappij van het verstand, tot resignatie, tot pessimisme. Het diepst raakt hij hem wanneer hij Emants typeert als de eenzame, wien van jongsaf verbondenheid in liefde heeft ontbroken: aan de ouders, aan de vrouw, aan de maatschappij, en die altijd een krachtig verlangen naar gemeenschap bleef houden. Dus ook het probleem van Emants was dat van de juiste verhouding tussen enkeling en gemeenschap, van eigen individueel leven en het algemene, de vraag van inkapseling of bevrijding.

Daarmee is een mogelijkheid gegeven de figuur van Emants te betrekken in de Nederlandse litteratuurgeschiedenis, want hier komen we in een belangrijk probleem van zijn tijd en tijdgenoten-kunstenaars. Hier is het mogelijk de op zichzelf onbelangrijke geschiedenis van Emants levensbeschouwing te verbinden met de historie der levensbeschouwingen van die tijdgenoten. In onze litteratuur na '80 duikt steeds opnieuw dat ene grote probleem op, waarmee men worstelt, waarin men overwint - en daaraan danken we enkele der beste werken - en daarna opnieuw wordt verslagen en weer moet beginnen. Vanuit dit gezichtspunt valt Emants verhouding tot de tachtigers en hun ontwikkeling enigszins te bepalen, wat hij met hen gemeen heeft, wat hen scheidt (vooral: Emants en de naturalisten, Emants en Frans Coenen, die nu in één zin wordt afgedaan). Op dit punt geldt het door ons gemaakte voorbehoud, want als schrijver, als deelnemer aan de belangwekkende kunst van het einde der eeuw komt in deze verhandeling Emants niet tot zijn recht.

Niet dat Boerwinkel Emants geheel op zichzelf bespreekt, de ondertitel duidt reeds aan, dat dit niet het geval is. Maar het gaat hem om een geheel ander verband. In de levensbeschouwing van Emants wil hij - over het hoofd van de auteur heen - een levensbeschouwing tekenen, die naar zijn oordeel moet leiden tot een impasse, tot een verwerpelijke geestelijke staat. Wanneer hij zijn boek begint met de opmerking, dat Emants geboren is in het jaar der overwinning van het liberalisme, dan wil hij daarmee reeds te kennen geven dat Emants begrepen is in een procès van verval en verstarring, sindsdien werkzaam. Voor Boerwinkel blijken daarbij alle belangrijke verschijnselen van het geestelijk leven terug te brengen tot de ene grote tegenstelling: Autonomie of Heteronomie. Onder het eerste verstaat hij ‘het streven van de mens om zichzelf de wet te stellen buiten enige openbaring om, met de mens als maat aller dingen’ (blz. 158); onder het laatste ‘de bereidheid zich te schikken onder het gezag van een Goddelijke

[p. 125]

openbaring’ (blz. 3). De Autonome mens is, na zijn groei sinds renaissance, rationalisme, Franse revolutie en liberale triomf, tenslotte de mens, die leeft in het eindige, die zich afsluit voor het eeuwige, het irrationele, ook voor het elementaire, natuurlijke. Het is de mens, in wie denken en zijn van elkaar zijn losgeraakt. Het is de typische burger, die de aarde tot zijn veilig tehuis maakt, die zich dekt tegen alle risico's en in het verstand het enige houvast vindt voor zijn leven.

Het lijkt reeds een hachelijke onderneming de burger te karakteriseren aan de hand van de kunstenaar. Dat dit Boerwinkel bij Emants toch wel lukt, dat deze auteur aan Boerwinkels voorstelling van de Autonome burger vrijwel voldoet, pleit niet voor hem. Inderdaad maakt Boerwinkel ons onwillens duidelijk, waarom Emants toch niet zo'n groot schrijver is, waarom we hem toch zullen vergeten of reeds vergeten zijn. Wij ontdekken dat hij de problemen, uit ressentiment behandeld, niet erg diep aansnijdt. Hij worstelt niet met God, zoals van Eeden, hij komt na verwerping niet tot een andere diepe beleving, zoals Verwey; hij verwijt slechts en keert de rug toe. Zijn definities van kunst en schoonheid zijn dor en benauwd. Wat is de kunst immers zonder het intuïtieve, elementaire en eeuwige?

Nog hachelijker lijkt het echter een levensbeschouwing te typeren - i.c. die van de Autonome burger der 19e eeuw - binnen de enge grenzen van één strenge tegenstelling. Er valt volgens Boerwinkel niet alleen te kiezen tussen Autonomie of Heteronomie, maar ook slechts tussen die zeer bepaalde Autonomie of Heteronomie. Daarmee doet hij het leven van de geest meer geweld aan dan nu eenmaal noodzakelijk is. Deze tegenstelling ontkent de rijk geschakeerde geestelijke werkelijkheid, waarvan juist onze litteratuur na 1880 zo vol is. Want zij doemt allen, die niet leven uit een goddelijke openbaring tot een leven in het eindige, tijdelijke, persoonlijke; in het begrensde, slechts door verstand en rede verzekerde. D.w.z. zij doemt alle kunst, die zich voedt uit andere bron dan de goddelijke openbaring der christenen tot kleinheid, tot een laag bij de gronds bestaan, vleugellam, kortademig en met befloerste blik. Dat wij hier nl. de goddelijke openbaring in christelijke zin hebben op te vatten, bewijst wel Boerwinkels instemming met de woorden van Allard Pierson, dat de mens het richtsnoer voor zijn handelen òf in òf buiten zichzelf vindt; aldus de mogelijkheid van samenval, van identiteit uitsluitend. Voor het naturalisme (vooral het naturalistisch drama), voor de sfeer van het sensitivisme ook, moge gelden wat Boerwinkel als het Autonome tekent. Maar juist wanneer dat overwonnen wordt in de gehele artistiek-culturele omwenteling na de jeugdperiode van '80, in figuren als van Eeden, Verwey, Gorter, Henriette Roland Holst, om ons tot de litteratuur te beperken, zien wij de Autonomie anders en groter verrijzen dan Boerwinkel haar kent. En daaraan kan ook een man, geboren in 1848, deel hebben, getuige P.L. Tak.

Verwerpt Verwey b.v. stellig de goddelijke openbaring van het Christendom - in zijn beleving van de idealistische filosofie van Spinoza en Bierens de Haan raakt hij gronden, waar opnieuw leven en denken verbonden zijn, waar natuur en geest zijn verzoend, waar hij het eeuwige in zich voelt, zodat de verzen, daaruit ontstaan, ver uitgaan boven het persoonlijke en tijdelijke, beeld worden van het onvergankelijke in de vergankelijkheid. Evenzeer geldt dit voor de andere genoemde schrijvers. Hun Autonomie

[p. 126]

is onmiskenbaar, wanneer we daaronder verstaan het ontbreken van wat Boerwinkel begrijpt als Heteronomie. Zij mist echter al de minderwaardige trekken, die zij bij Boerwinkel heeft, want niet de mens is er maat aller dingen, maar de Idee, waarin het dualisme God - mens is opgeheven (Verwey), of de heilige Richting die in het leven zelf gelegen is (van Eeden) of de absolute liefde voor het heelal (Gorter), alle hoogste Autonomie, omdat in het leven zelf de maat aller dingen wordt gezocht en gevonden.

Maar Emants staat daarbuiten. Hij is niet van het formaat om de Autonomie in wezen te typeren, daarom ter verdediging van de Heteronomie en te gemakkelijke prooi, al kan men in hem de Autonomie van de burger bestrijden.

Aan het eind van zijn boek handelt Boerwinkel over de Heteronome burger in de werken van Emants en zegt daarvan, dat hij meer de burger is dan de waarlijk Heteronome. Dat moge zo zijn, voor Boerwinkels boek staat wel vast, dat zijn Autonome burger lijdt aan hetzelfde euvel. Ter kenschetsing van het geestelijk leven in het algemeen en dat van de kunst in het bizonder, het bij uitstek onburgerlijke, valt te vrezen dat met Boerwinkels werkwijze geen goed resultaat te verkrijgen is, ook niet, wanneer het erom gaat onze voorstelling van de Nederlandse litteratuur te verrijken door de kennis van de levensbeschouwingen der litteratoren. Wil men dat doen, dan moet men de geest meer speelruimte geven. Voor de karakteristiek van Emants, helaas, - en ter typering van een doctrinaire, dode Autonomie vanzelfsprekend - bleek dit echter niet nodig, en daarin is Boerwinkel dan ook geslaagd.

J.C. Brandt Corstius.