De Nieuwe Taalgids. Jaargang 38

[p. 120]

De weke t̑ als Nederlands foneem.

Een eigenaardigheid van ons foneemsysteem is zonder twijfel, dat er in de rij van de occlusieven een open plaats is bij de gutturalen. Het foneem [g] kennen we niet¹⁾. Maar naast dit ‘tekort’ hebben we ook nog een ‘teveel’, en op dit feit is naar ik meen, in een fonologische beschrijving van het Nederlands tot dusver nog niet de aandacht gevestigd²⁾.

Ik bedoel de klank, die we intervocalisch uitspreken in een woord als mannetje, die Zwaardemaker-Eijkman als [c] transcriberen, maar naar het mij voorkomt ten onrechte als explosief beschouwen³⁾. In m'n eigen uitspraak is hij tenminste altijd fricatief, vrijwel gelijk aan de Čechische ť, dus [ç]⁴⁾, behalve soms in anlaut van gevoelswoorden (tjonge, tja, tjakkes, tjees), en vreemde woorden (tjalk, Tjilatjap), en soms na r, l en n (kaartje, baaltje, haantje). Maar deze fonetische détails kunnen we verder laten rusten.

Wat we moeten aantonen is, dat de t̑ geen combinatorische variant is van de t in bizondere posities, maar - althans in sommige gevallen - een zelfstandig foneem, dat hij dus differentiërende functie kan hebben, zoals bv. de ng (wang-wan; bang-ban; vang-van).

Natuurlijk hebben vormparen als grootje-grootte; beetje-bete; bootje-boten geen bewijskracht, omdat het taalgevoel de drie hierbij gebruikte verkleinwoorden direct splitst in een stamwoord op t + een uitgang, waarvan de beginklank de t-uitspraak beïnvloedt, juist zoals dat gebeurt in zinsandhi, wanneer de t's van moet en met verweekt worden vóór j-: moet je, met je, enz.

Maar in woorden als maantje, mannetje, velletje heeft het grondwoord nooit een t gehad, en moet de t̑ dus in z'n geheel tot de uitgang gerekend worden. Bovendien is in de twee laatste woorden iedere mogelijkheid van combinatorische variatie uitgesloten, doordat de t̑ er volkomen ‘vrij’ staat, intervocalisch tussen ə's, de meest ‘neutrale’ klank, die onze taal kent. De t̑ heeft in deze gevallen wel degelijk differentiërende functie: buitje - buiten; bijtje (kleine bij) - bijten; Mietje - mythe; maatje⁵⁾ - maten; laatje - laten; vlootje (kleine vlo) - vloten. De t̑ is dus in het Nederlands in een aantal gevallen foneem, omdat combinatorische variatie daar uitgesloten is, en verwisseling met de meest verwante klank, de t,

1) Verwarring hiervan met de klank [g], die we wèl kennen, zoals bv. plaats vindt bij J. van Ham-S. Hofker, Een nieuwe Nederlandse spraakkunst, I⁶, blz. 14, wijst op gebrek aan onderscheidingsvermogen tussen fonetiek en fonologie. Bovendien: wat voor nut heeft het, en hoe is het mogelijk deze wijsheden bij te brengen aan leerlingen van de laagste klassen van onze Middelbare Scholen?

2) Ook niet in die van Prof. van Ginneken (Onze Taaltuin, II, blz. 353 v.) ofschoon hij me op een desbetreffende vraag antwoordde (17-2-'43): ‘Er is zeker heel wat voor te zeggen de gemouilleerde t in het Nederlandsch als een apart phoneem te beschouwen’. N. van Wijk, Handboek der phonologie behandelt de t̑ wel (blz. 48) als klank, maar niet als Nederlands foneem.

3) H. Zwaardemaker Cz. en L.P.H. Eijkman, Leerboek der phonetiek, blz. 189.

4) Van de [ç] wordt gezegd: ‘In onze beschaafde taal komt hij niet voor’ (t.a.p.).

5) Bij het vaststellen van deze spelling voor het verkleinwoord van ma, kon de tj uiteraard niet als de weergave van één foneem beschouwd zijn. Het is de vraag, of een spelling als ma'tje daarom niet de voorkeur verdient.

[p. 121]

betekenis-verandering geeft. Hij verdient in ons foneem-systeem dus een zelfstandige plaats.

Een tweede vraag is, waarom dit foneem, anders als b.v.in het Russisch en Čechisch, alleen staat en geen reeks vormt met soortgelijke weke fonemen¹⁾. Anders gezegd: waar zijn de p̑ en k̑?

Ongetwijfeld komen ze in onze taal zelfs vrij veel voor, maar dan alleen als combinatorische varianten: schopje - schop je - bloempje - bakje - bak je, enz.

Een verkleinings-uitgang *-epje of *-ekje kent het Nederlands niet, en de t̑ blijft dus als foneem geïsoleerd staan.

Maar ook zuiver fonetisch beschouwd is de t̑ een merkwaardigheid. De p̑ en k̑ zijn gepalataliseerde klanken t.o. de palatale t̑²⁾. Vreemdelingen en dialectsprekers, die hem van huis uit niet gebruiken hebben de grootste moeite, om hem te vormen³⁾. En hoelang hebben onze voorouders niet gesukkeld, om dit buitenbeentje op een enigszins bevredigende manier in de spelling weer te geven⁴⁾?

Een ander merkwaardig feit is nog, dat in de dialecten, die de klankovergang kennen van verweekte medeklinker +ə tot harde medeklinker +ie (dus -p̑ə > -pie, enz.), de combinatie t̑ə steeds blijft bestaan, zowel in de verkleinwoorden als bij de geinverteerde ww.vormen⁵⁾.

Waaròm de t̑ als foneem en als klank zo'n uitzonderingspositie inneemt, is een vraag, die niet zo makkelijk te beantwoorden is, maar wel is het duidelijk, dat de oplossing van dit probleem alleen gevonden ken worden, door het te bestuderen in het grotere verband, waarin het ongetwijfeld thuis hoort.

Leiden.

P.C. Paardekooper.

1) N. van Wijk, a.w., blz. 48.

2) N. van Wijk, a.w., blz. 48.

3) Ze zijn geneigd, om vent-je i.p.v. vent̑e te zeggen. Zie G.G. Kloeke, Die Entstehung der niederländischen Diminutivendung -tje in het Zeitschrift für deutschen Mundarten, XVIII (1923), blz. 223, noot 2.

4) T.a.p., blz. 224. En op blz. 223: ‘Es hat sich [bei der Verbindung tj] ursprünglich um einen schwierigen Laut........... gehandelt: das landläufie Alphabet besass kein Zeichen dafür’.

5) De t̑ blijkt dus ook hier helemaal apart te staan. De verklaring van Mevr. G. de Wilde-van Buul (Overdiep) als zou dit berusten op homonymenvrees (Het enclitische pronomen personale in het Rotterdams, Ts. LXII (1943), blz. 296) gaat niet op, want als motje, ‘moet je’ niet tot mottie overging, omdat dit al de vorm voor ‘moet hij’ was, waarom bleef dan ook het verkleinwoord motje ongewijzigd, evenals combinaties als ‘Ziet-ie niet, dat je kind gevaar loopt?’ ‘Gaan ze met je paard er vandoor?’. *dat-ie en *met-ie zouden hier volkomen ondubbelzinnig wezen. Evenmin kan ik inzien, waarom ‘verzachting’ van laggi gedwarsboomd wordt door homonymenvrees (G.S. Overdiep, Stilistische grammatica, blz. 279, noot 1). Hier is eenvoudig fonologisch bewustzijn, dat voor betekenis-verandering door foneem-verandering vreest. lachie, ‘lag hij’ of ‘lach je’ is iets anders als laggie, ‘lag je’.
De klankwet is gesignaleerd door Heeroma (Ts. LVI (1937), blz. 253, noot), die ook al het parallellisme opmerkt tussen geinverteerde ww. vormen en verkleinwoorden. Het verspreidings-gebied is echter groter dan hij meent. Zo noteerde ik o.m. krieg-ie als Oud-Leusdens (Joh. A. en Leopold, Van de Schelde tot de Weichsel, I, blz. 524), heb i als Utrechts (Johan Winkler, Dialecticon I, blz. 355, enz. Ook komen ze voor na andere dan alleen labialen en gutturalen, zoals het aangehaalde artikel van Mevr. de Wilde bewijst (blz. 295).