Knijpkat.
Al enige jaren ben ik bezig oorlogswoorden te verzamelen en mijn collectie, die begint met de ‘fietskoelie’ van 1940 en deze week nog werd aangevuld met ‘botertrein’, is langzamerhand uitgedijd tot een heel woordenboek. In alfabetische volgorde van een ‘a-tje’ tot ‘zwart’, bevat het momenteel, nog ongeordend als het is, een bont allerlei. Typische volksaardige nieuwe vormingen als ‘knijpkat’, maar ook vervormingen en analogie-formaties, technische termen uit beroepen en bedrijven, op het gebied van bestuur en rechtspraak, militaire termen enz., alsook nieuwe betekenissen en gevoelswaarden van reeds vóór 1940 bestaande woorden, hebben er, voorlopig zonder enige voorkeur, een onderdak gevonden.
't Spreekt dus vanzelf, dat mijn aandacht onmiddellijk werd getrokken naar het woord ‘knijpkat’, zodra ik de laatste aflevering van de Nieuwe Taalgids een dezer dagen in handen kreeg. Op blz. 60 wordt daar door Prof. de Vooys een poging gedaan tot etymologisering van deze nieuwe aanwinst voor onze taal. Na lezing greep ik onmiddellijk naar mijn ‘oorlogswoordenboek’ om te zien, wat ik daarvan indertijd had genoteerd. En dat wilde ik hier gaarne even ter aanvalling mededelen.
Knijpkat dan kreeg ik als benaming voor een handdynamo van zeer veel kanten bevestigd. Intussen bestaan daarvoor ook andere namen. Vrij algemeen is bijvoorbeeld ‘kikker’ en ‘rutsie’, het laatste in gemeenzaam taalgebruik. Als individuele humoristische benamingen werden mij nog genoemd ‘piepmuis’, ‘gillende schoonmoeder’ en ‘asthmalijder van Philips’.
Rutsie is gemakkelijk te etymologiseren, het is kennelijk een onomatopee. Het woord ‘kikker’ is even duidelijk, de uiterlijke gelijkenis en het geluid moeten aanleiding hebben gegeven tot deze benaming. Wat ‘knijpkat’ aangaat, geloof ik stellig niet, dat er verband moet worden gezocht met een batterij of een fabriek, die de naam draagt van de Witte of de Zwarte Kat. Wat heeft een batterij of een batterijenfabriek ook eigenlijk met een handdynamo te maken? Het ligt veel meer voor de hand aan overeenkomst met een kattenoog te denken, in functie en misschien ook in vorm. De zegswijze ‘de kat in het donker knijpen’ zal wel mee hebben geholpen en wellicht ook enigszins de twee k's.
J.J. Mak.
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd